Εβραιόπουλα σχολικής ηλικίας που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Τα χαμένα παιδιά της Θεσσαλονίκης – Παιδιά σχολικής ηλικίας

Συγγραφέας: Στέλλα Σαλέμ

Έκδοση: Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Επίκεντρο (2022)

ISBN: 978-618-204-149-9

Τιμή: Περίπου €19

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Το 2017 είχε κυκλοφορήσει από το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης και τις εκδόσεις του University Studio Press ένα από τα σημαντικότερα και πιο συγκινητικά για μένα βιβλία που έχουν βγει με θέμα το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης. Ήταν το βιβλίο της Στέλλας Σαλέμ και είχε θέμα τη μοίρα των Εβραιόπουλων ηλικίας κάτω των πέντε ετών κατά την διάρκεια της Γερμανικής Κατοχή. Ο τίτλος του ήταν «Τα χαμένα παιδιά της Θεσσαλονίκης – Τόμος Α’: Τα παιδιά που δεν έβαλαν το άστρο«. Χρειάστηκε να περάσει μια πενταετία για να δούμε στα ράφια των βιβλιοπωλείων τον δεύτερο τόμο της έρευνας της Σαλέμ. Και η αναμονή άξιζε και με το παραπάνω.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή. Έχουμε αλλαγή στον εκδότη, στον δεύτερο τόμο είναι το Επίκεντρο. Χρησιμοποιήθηκε χαρτί Chamois των 80γρ. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει η βιβλιογραφία, δύο παραρτήματα με πίνακες και ένα πολύ ενδιαφέρον αρχείο φωτογραφιών. Μία από αυτές κοσμεί το εξώφυλλο του βιβλίου, όπου βλέπουμε την παιδική ομάδα ποδοσφαίρου «Τιφέρετ Ισραέλ» (σημαίνει «Δόξα του Ισραήλ»). Από τα δέκα παιδιά της φωτογραφίας, τα εννιά βρήκαν τον θάνατο στα στρατόπεδα εξόντωσης με μόνο διασωθέντα τον Δαβίδ Σιών, ο μεσαίος από τους τρεις που κάθονται. Χαιρετίζουν ο Δήμαρχος Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνος Ζέρβας, η Αντιδήμαρχος Πολιτισμού και Τουρισμού Δήμου Θεσσαλονίκης Μαρία Καραγιάννη και προλογίζει το βιβλίο ο Τώνη Μόλχο. Σύντομο προλογικό σημείωμα έχει και η συγγραφέας.

Όπως και στο πρώτο βιβλίο για τα παιδιά ηλικίας κάτω των πέντε ετών που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης, έτσι και εδώ υπάρχει μια σύντομη εισαγωγή με γενικά στοιχεία τόσο για την Εβραϊκή παρουσία στην Θεσσαλονίκη, όσο και για την έρευνα που έκανε η Σαλέμ. Το κυρίως θέμα του βιβλίου πάντως χωρίζεται σε πέντε ενότητες:

• Η πρώτη έχει τίτλο «Συλλογή των γεννήσεων από τα Αρχεία του Ληξιαρχείου του Δήμου Θεσσαλονίκης». Η Σαλέμ σε αυτό το βιβλίο της εξέτασε την μοίρα των Εβραιόπουλων που γεννήθηκαν από το 1925 έως το 1936, παιδιά δηλαδή που το 1943 όταν και εκτοπίστηκαν οι Εβραίοι Θεσσαλονικείς προς το Άουσβιτς (η συντριπτική τους πλειοψηφία), ήταν μάξιμουμ 18 ετών και μίνιμουμ έξι προς εφτά. Η συλλογή αυτών των στοιχείων είχε πολλές δυσκολίες και στο κεφάλαιο περιγράφονται όλες αυτές μαζί με τα διάφορα προβλήματα που αντιμετώπισε η συγγραφέας. Είναι το πρώτο βήμα που έπρεπε να γίνει, να βρεθούν πόσα Εβραιόπουλα είχαν γεννηθεί στην πόλη σε αυτό το χρονικό διάστημα.
• Η δεύτερη έχει τίτλο «Σύγκριση των γεννήσεων με διάφορα αρχεία και μαρτυρίες». Από την στιγμή που υπήρχαν πληροφορίες για το ποια παιδιά είχαν γεννηθεί, έπρεπε να βρεθούν πληροφορίες από άλλα αρχεία για την μοίρα αυτών των παιδιών. Έγινε σύγκριση με αρχεία στο εξωτερικό (πχ Γιαντ Βασέμ στο Ισραήλ, το αρχείο International Tracing Service στην Γερμανία) και στην Ελλάδα (πχ αρχείο Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης). Το κεφάλαιο περιέχει πάρα πολλές λεπτομέρειες και παραδείγματα που φανερώνουν την μεθοδολογία ουσιαστικά που ακολουθήθηκε.
• Η τρίτη έχει τίτλο «Δημιουργία Αρχείου Ονομάτων Παιδιών». Πρόκειται για ένα αρχείο στο οποίο κατονομάζονται τα παιδιά που έχασαν την ζωή τους στο Άουσβιτς. Για αυτά θα μιλήσουμε παρακάτω.
• Η τέταρτη έχει τίτλο «Τα παιδιά που επέζησαν». Εξαιρετικά ενδιαφέρον κομμάτι του βιβλίου καθώς γίνεται προσπάθεια να δοθούν πληροφορίες για το πώς διασώθηκαν περίπου 500 Εβραιόπουλα της Θεσσαλονίκης που γεννήθηκαν μεταξύ 1925 και 1936. Η ταξινόμηση γίνεται βάσει των παιδιών που εκτοπίστηκαν αλλά επέζησαν, των παιδιών που στάλθηκαν στο Λιανοκλάδι για καταναγκαστικά έργα μετά το Μαύρο Σάββατο του 1942, παιδιά που κατάφεραν να διαφύγουν τον εκτοπισμό με κάποιο τρόπο, παιδιά που είχαν μεταναστεύσει στην Παλαιστίνη και παιδιά που είχαν φύγει στο εξωτερικό πριν την Κατοχή. Ειδικά το κομμάτι που μιλάει για τα παιδιά που επέζησαν των στρατοπέδων εξόντωσης έχει μεγάλη σημασία και αξία. Εδώ συναντάμε ονόματα ανθρώπων που έγραψαν πράγματα για το πώς σώθηκαν και τις μαρτυρίες τους τις έχουμε διαβάσει σε βιβλία, κάποια εκ των οποίων έχουν παρουσιαστεί και στη Vivlioniki, όπως της Έρικας Κούνιο-Αμαρίλιο, του Χάιντς Κούνιο, του Μωσέ Αελιών, του Ιάκωβου Χανταλί. Ενδιαφέρον όμως έχουν και οι περιπτώσεις παιδιών που κατάφεραν να κρυφτούν στην Θεσσαλονίκη ή μακριά από αυτήν ή διασώθηκαν με την βοήθεια της Αντίστασης. Στον κατάλογο αυτών των ονομάτων είναι και η μητέρα της συγγραφέως, Λουίζα Μασσότ Σαλέμ. Εδώ υπάρχουν και τα ονόματα της Ροζίνας Ασσέρ – Πάρδο, της Μάρη Άλβο – Μπενβενίστε και πολλών άλλων. Και αν ο αναγνώστης νομίσει ότι τα κάπου 500 ονόματα που υπάρχουν στη λίστα των διασωθέντων είναι πολλά, έρχεται η επόμενη ενότητα να διαλύσει τέτοιες υποψίες…
• Η πέμπτη ενότητα έχει τίτλο «Αρχείο Ονομάτων Εβραιόπουλων Σχολικής Ηλικίας που γεννήθηκαν στη Θεσσαλονίκη, εκτοπίστηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα και θανατώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα». 155 (!) πυκνογραμμένες σελίδες με τα ονόματα, τα επώνυμα, μητρώνυμα (στα περισσότερα), πατρώνυμα και ημερομηνίες γεννήσεων (σχεδόν σε όλα) των πάνω από 11000 Εβραιόπουλων σχολικής ηλικίας της Θεσσαλονίκης, θυμάτων του Ολοκαυτώματος της πόλης μας. Ένα απλό ξεφύλλισμα αρκεί για να καταλάβει κάποιος το ξεκλήρισμα ολόκληρων οικογενειών

Η σημασία ενός τέτοιου έργου είναι τεράστια. Μιλάμε για μια μεγάλη έρευνα που έγινε σε πρωτογενές υλικό, μια διαδικασία με πολλά προβλήματα που κράτησε για χρόνια. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η Σαλέμ δίνει όνομα στα θύματα, τα δίνει την ταυτότητα που έχασαν με τον χαμό τους κατά το Ολοκαύτωμα. Δεν μιλάμε πλέον απλά για έναν αριθμό, για μια στατιστική. Και η δημιουργία ενός αρχείου ονομάτων είναι κάτι σημαντικό καθώς οι μελετητές στο μέλλον έχουν κάπου να πατήσουν, το αρχείο παραμένει ανοιχτό για προσθέσεις ή διορθώσεις.

Προσωπικά βρήκα το βιβλίο εξαιρετικό. Μία σημαντικότατη προσθήκη στη βιβλιογραφία σχετικά με το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης. Στη μνήμη αυτών των παιδιών, πολλά εκ των οποίων θα μπορούσαν να είναι μαζί μας σήμερα, Ποτέ Ξανά.

Βρέφη και μικρά παιδιά της Θεσσαλονίκης που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Τα χαμένα παιδιά της Θεσσαλονίκης – Τόμος Α’: Τα παιδιά που δεν έβαλαν το άστρο

Συγγραφέας: Στέλλα Σαλέμ

Έκδοση: Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, University Studio Press (2017)

ISBN: 978-960-12-2317-9

Τιμή: Περίπου €12

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Στα πολλά και ενδιαφέροντα βιβλία που έχουν κυκλοφορήσει τα τελευταία χρόνια σχετικά με το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης προστίθεται και το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης. Και ενώ όλα αυτά τα έργα και οι μελέτες φέρουν μια τραγικότητα, λόγω της βαρβαρότητας του γεγονότος που εξετάζουν, οφείλω να ομολογήσω ότι το βιβλίο αυτό με συγκίνησε και με πόνεσε κάπως παραπάνω σε σύγκριση με τα υπόλοιπα, καθώς αναφέρεται στο χαμό των Εβραιόπουλων της πόλης μας.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή, χωρίς κάτι το ιδιαίτερο. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει η βιβλιογραφία και ένα παράρτημα. Στο τέλος αρκετών σελίδων υπάρχουν αναφορές και σημειώσεις. Το βιβλίο κυκλοφόρησε με τη συνεργασία του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης και το προλογίζουν ο Δήμαρχος Θεσσαλονίκης κ. Γιάννης Μπουτάρης και η Αντιδήμαρχος Πολιτισμού κ. Έλλη Χρυσίδου. Υπάρχει επίσης και ένα σύντομο κείμενο της συγγραφέως στον πρόλογο.

Πριν το κυρίως κομμάτι του βιβλίου, υπάρχει μια ιστορική αναδρομή της παρουσίας των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη καθώς και ένα πολύ σύντομο χρονικό της περιόδου της Γερμανικής Κατοχής και των μέτρων, που πάρθηκαν σε αυτήν την περίοδο ενάντια στους Εβραίους συμπολίτες μας.

Όπως είπα και νωρίτερα, το βιβλίο αυτό μου προκάλεσε έναν ιδιαίτερο πόνο καθώς το διάβαζα, καθώς πρόκειται για μία έρευνα πάνω στο χαμό των Εβραιοπαίδων στα στρατόπεδα εξόντωσης. Οφείλω να ξεκαθαρίσω εδώ ότι ο χαμός κάθε Εβραίου Θεσσαλονικέα κατά το Ολοκαύτωμα είναι τραγικό γεγονός και δεν τίθεται θέμα σύγκρισης αν η ζωή ενός ηλικιωμένου είναι περισσότερο ή λιγότερο σημαντική από τη ζωή ενός παιδιού, αλλά όπως και να το κάνουμε ο χαμός παιδιών στα κρεματόρια, που δεν είχαν κλείσει κάποια από αυτά ούτε έναν χρόνο ζωής είναι ένα γεγονός, που εμπεριέχει μεγαλύτερη τραγικότητα.

Η Σαλέμ έκανε μία έρευνα, που ξεκίνησε πριν από 3 χρόνια. Στο χρονικό διάστημα αυτό μελέτησε τα αρχεία του Ληξιαρχείου του Δήμου Θεσσαλονίκης για να βρει στοιχεία σχετικά με τις γεννήσεις παιδιών από το 1926 έως το 1943. Στη συνέχεια συνέκρινε τα στοιχεία αυτά με άλλες βάσεις δεδομένων τόσο στην Ελλάδα (Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης), όσο και στο εξωτερικό (Αρχείο Yad Vashem, Αρχείο International Tracing Services, Μουσείο Ολοκαυτώματος Ιεροσολύμων) ώστε να βρει τη μοίρα αυτών των παιδιών, πόσα επέζησαν και πόσα όχι. Από τα στοιχεία, που μάζεψε η συγγραφέας έχει βγάλει και συμπεράσματα σχετικά με τις γειτονιές, που ζούσαν αυτά τα παιδιά καθώς και για τα επαγγέλματα των πατέρων τους. Ναι μεν σημαντικά και ενδιαφέροντα και αυτά, αλλά επισκιάζονται από το βασικό θέμα της μελέτης.

Το κύριο θέμα του βιβλίου χωρίζεται σε 5 ενότητες:

• Η πρώτη ενότητα αναφέρει στοιχεία σχετικά με την καταγραφή των γεννήσεων από τα αρχεία του Ληξιαρχείου. Και αν σήμερα με τη μηχανογράφηση κάτι τέτοιο ακούγεται σχετικά απλό, για αρχεία χειρόγραφα της περιόδου του Μεσοπολέμου και της Κατοχής κάτι τέτοιο ήταν εξαιρετικά δύσκολο. Ανορθογραφίες, έλλειψη στοιχείων, ταυτοποίηση και συγκέντρωση των σωστών ατόμων στις σωστές οικογένειες αποτέλεσαν τα βασικά εμπόδια. Στον βιβλίο αυτό η Σαλέμ μιλάει για τις γεννήσεις μόνο των παιδιών, που γεννήθηκαν από το 1937 έως και το 1943. Υπάρχουν μεν κάποια στοιχεία και για νωρίτερα, αλλά το βάρος σε αυτό το βιβλίο έπεσε στα παιδιά προσχολικής ηλικίας, αυτά, που ήταν δηλαδή το 1943 κάτω των 5 ετών, οπότε σύμφωνα με τις Γερμανικές οδηγίες δεν ήταν υποχρεωμένα να φοράνε το κίτρινο αστέρι (εξ ου και ο υπότιτλος του έργου).
• Η δεύτερη ενότητα αναφέρει τη σύγκριση των στοιχείων του Ληξιαρχείου με αρχεία άλλων φορέων, εξίσου δύσκολη μελέτη, η οποία όμως ήταν απαραίτητη για να δούμε τι απέγιναν τα παιδιά, που είχαν γεννηθεί στην προς μελέτη περίοδο.
• Η τρίτη ενότητα αναφέρει τη μέθοδο, που χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία του αρχείου των ονομάτων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Σαλέμ αναφέρει πως η έρευνα είναι ανοιχτή, οπότε στο μέλλον σε κάποια επανέκδοση του έργου θα μπορέσουν να συμπληρωθούν στοιχεία, που δεν τα γνωρίζαμε μέχρι τώρα ή να γίνουν διορθώσεις.
• Η τέταρτη ενότητα μιλάει για τα παιδιά, που επιβίωσαν, που σώθηκαν από το Ολοκαύτωμα. Αυτά χωρίστηκαν σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη αναφέρει παιδιά, που εκτοπίστηκαν σε ναζιστικά στρατόπεδα και επέζησαν. Μόλις 11 παιδιά στο σύνολο σώθηκαν από αυτά και όλα είχαν εκτοπιστεί στο στρατόπεδο Μπέργκεν Μπέλσεν. Ούτε ένα παιδί προσχολικής ηλικίας, που μεταφέρθηκε στο Άουσβιτς δεν σώθηκε. Από όλες τις περιπτώσεις σημειώνω εδώ αυτήν της Μύριαμ Σαπόρτα, η οποία γεννήθηκε στις 25 Ιουλίου 1943, 3 ημερών εκτοπίστηκε στο γκέτο του Χιρς, 8 ημερών μεταφέρθηκε στο Μπέργκεν Μπέλσεν, 7 μηνών μεταφέρθηκε στην Ισπανία σε άλλο στρατόπεδο και 14 μηνών έφτασε στην Παλαιστίνη. Όπως λέει και η συγγραφέας, «Τον πρώτο χρόνο της ζωής της άλλαξε 3 ηπείρους: Ευρώπη-Αφρική-Ασία». Η δεύτερη αναφέρει παιδιά, που διέφυγαν τον εκτοπισμό (κρυμμένα κάπου) και μετά το τέλος του πολέμου έμειναν στην Ελλάδα. Η τρίτη κατηγορία αναφέρει παιδιά, που γεννήθηκαν στη Θεσσαλονίκη και τα οποία πριν ή μετά την Κατοχή βρέθηκαν στην Παλαιστίνη. Συνολικά δεν αναφέρονται ούτε 100 περιπτώσεις παιδιών, που επέζησαν…
• Η πέμπτη ενότητα είναι δυστυχώς η μεγαλύτερη. Μιλάει για τα παιδιά των Εβραίων Θεσσαλονικέων, που γεννήθηκαν από το 1937 έως το 1943 και τα οποία χάθηκαν στα Ναζιστικά στρατόπεδα. Μιλάμε για παιδάκια προσχολικής ηλικίας, τα ονόματα των οποίων γέμισαν 100 σελίδες βιβλίου.

Η σημασία ενός τέτοιου έργου είναι πολύ μεγάλη. Πολλοί ξέρουμε φαντάζομαι για τους περίπου 50000 Εβραίους Θεσσαλονικείς, οι οποίοι εκτοπίστηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης, με αποτέλεσμα να σβήσει η Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης μας. Η Σαλέμ δεν μένει στα νούμερα και στις στατιστικές, αλλά δίνει σε αυτά όνομα, επίθετο, ημερομηνία γέννησης, όνομα πατρός και μητρός, επάγγελμα του πατέρα. Δεν μιλάμε εδώ για ψυχρούς αριθμούς, αλλά για πρόσωπα, που γεννήθηκαν σε αυτήν εδώ την πόλη και δεν τους δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσουν τον τόπο, που γεννήθηκαν. Για το αντικείμενο του βιβλίου δε, μιλάμε για μικρά παιδιά, που ούτε καν σχολείο είχανε πάει, που πολλά βύζαιναν τις μάνες τους και εξαιτίας μιας παράλογης ιδεολογίας, που δυστυχώς σήμερα αναβιώνει, θεωρήθηκαν εχθροί και τα πέταξαν στους θαλάμους των αερίων και τα κρεματόρια.

Βρήκα το βιβλίο της Σαλέμ εξαιρετικό. Πρόκειται για μία πρωτογενή έρευνα, που φανερώνει μία από τις πιο σκοτεινές πλευρές του Ολοκαυτώματος. Χιλιάδες συμπολίτες μας από νεογέννητα έως παιδιά 5 ή 6 ετών χάθηκαν και η συγγραφέας βρήκε τα στοιχεία τους και τα δικαίωσε. Το μικρότερο σε ηλικία βρέφος, που έσβησε στο Άουσβιτς ήταν, αν έχω ψάξει σωστά, ο Ίνο Μπενβενίστε, του Μάρκου και της Νέλλης, που γεννήθηκε στις 3 Μαΐου του 1943. Συμπτωματικά με αυτό το παιδί θα είχα γενέθλια την ίδια μέρα, αν το άφηναν να ζήσει και να μεγαλώσει. Ποτέ ξανά.