ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ
Τίτλος: Les mers rouges – Un conte à plusieurs voix
Συγγραφέας: Liliane Atlan
Έκδοση: Editions L’Harmattan (Δεκέμβριος 1998)
ISBN: 2-7384-7319-9
Τιμή: Περίπου €19
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ
Το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης μας έρχεται από την Γαλλία και είναι ένα θεατρικό έργο. Ο τίτλος του στα ελληνικά είναι «Κόκκινες θάλασσες – Ένα παραμύθι με πολλές φωνές». Συγγραφέας του η Liliane Atlan και θέμα του έργου η μοίρα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για μια ιστορία βασισμένη σε μαρτυρίες επιζώντων του Ολοκαυτώματος, σε παλιά Σεφαραδίτικα τραγούδια και σε ιστορικά στοιχεία.
Η έκδοση είναι απλή και λιτή χωρίς κάτι το ιδιαίτερο. Στο εξώφυλλο έχουμε ένα έργο της Monique Marx, κάποια έργα της οποίας βασισμένα στο θεατρικό έργο μπορεί να βρει ο αναγνώστης και στο τέλος του βιβλίου (το πεντάγραμμο της μουσικής και των τραγουδιών μετατρέπεται σε συρματόπλεγμα, κυρίαρχα χρώματα το κόκκινο και το μαύρο). Στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν αναφορές στις πηγές που χρησιμοποίησε η συγγραφέας (βιβλία, τηλεοπτικές εκπομπές και μαγνητοφωνήσεις) καθώς και κάποια τραγούδια που ακούστηκαν μάλλον (από ό,τι κατάλαβα) στο έργο. Το βιβλίο είναι το 46ο μιας σειράς των εκδόσεων L’Harmattan με τίτλο «Theatre des 5 continents» (Θέατρο των 5 ηπείρων). Συνολικά μια καλή δουλειά.
Από την αφιέρωση καταλαβαίνουμε τον δεσμό της Atlan με την Θεσσαλονίκη, καθώς και οι δυο γιαγιάδες της είχαν έρθει στο Παρίσι από την Θεσσαλονίκη πριν την Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917. Το βασικό κίνητρο βέβαια που έκανε την συγγραφέα να γράψει αυτό το έργο είναι ο χαμός των Εβραίων Θεσσαλονικέων κατά το Ολοκαύτωμα, ένα γεγονός που δεν μπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο κανέναν και ιδιαίτερα κάποιον που νιώθει να συνδέεται με την πόλη μας και το Ισραηλίτικο παρελθόν της. Ο Λέων Ναρ είχε γράψει ένα θεατρικό με θέμα το Ολοκαύτωμα, αλλά και ένα βιβλίο με παλιά Σεφαραδίτικα τραγούδια που θυμόντουσαν επιζώντες του Ολοκαυτώματος.
Το θεατρικό έργο αποτελείται από ένα προοίμιο και τέσσερις σκηνές:
Το προοίμιο έχει τίτλο «La grand amour imaginaire de Louna Sola» (Ο μεγάλος φανταστικός έρωτας της Louna Sola). Η Louna είναι το ένα από τα πέντε πρόσωπα που θα αφηγηθούν όλη την ιστορία του έργου. Θα βρεθεί στην Μαδρίτη, «μετά από 500 χρόνια» όπως γράφει νιώθει ότι επιστρέφει στον τόπο της. Ψάχνει να βρει στοιχεία για τα τραγούδια της «Χρυσής Εποχής» των Εβραίων της Ισπανίας, τραγούδια επηρεασμένα από τους Εβραίους, τους Χριστιανούς και τους Άραβες. Η Atlan φαντάζομαι τοποθετεί εκεί την έναρξη του έργου της γιατί από εκεί ξεκινάνε τα βάσανα των Εβραίων της Ισπανίας που διώχθησαν και βρέθηκαν στην Θεσσαλονίκη. Στο τέλος του μέρους αυτού θα γνωρίσουμε και τα υπόλοιπα πρόσωπα που θα αφηγηθούν την ιστορία. Την Clarisse, τον Elie, τον Benjamin και την Suzon. Αυτοί, μαζί με την Louna, θα αποκτήσουν πολλά πρόσωπα και φωνές μέσα στο έργο. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι οι πέντε αφηγητές μιλάνε τόσο για την δική τους ιστορία, όσο και άλλων ανθρώπων, δεν είναι δηλαδή οι φωνή τους μόνο προσωπική, αλλά δίνει λόγο και σε κάποια άλλα πρόσωπα.
Η πρώτη πράξη έχει τίτλο «La partie de jacquet» (Η παρτίδα τάβλι). Η ιστορία ξεκινά στην Θεσσαλονίκη, όπου η Louna έχει πάει για να βρει στοιχεία σχετικά με το παρελθόν της. Θα επισκεφτεί ένα είδος εντευκτηρίου της Ισραηλιτικής Κοινότητας όπου εκεί θα συναντήσει τους τέσσερις άλλους αφηγητές. Ο Elie και ο Benjamin παίζουν το τάβλι τους και θα σχολιάσουν το πόσο ανεπιθύμητοι είχαν νιώσει από τους Έλληνες όταν είχαν επιστρέψει στην πόλη. Ακολουθεί ένα ταξίδι της Louna στο Τελ Αβίβ, όπου ψάχνει να βρει στοιχεία για μια χορωδία που είχαν φτιάξει κάποιοι επιζώντες Εβραίοι Θεσσαλονικείς που κατοικούσαν πλέον στο Ισραήλ. Τα ονόματα των μελών της χορωδίας δεν είναι τα πραγματικά τους, αλλά για κάποιους από αυτούς νομίζω ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να τα βρει, για παράδειγμα ο Doctor Cario που αναφέρεται είναι ο Ιάκωβος Στρούμσα. Βασικός πάντως πρωταγωνιστής σε αυτό το κομμάτι είναι ο Vidal Angel (φανταστικό όνομα, δεν ξέρω το αληθινό του), ο οποίος διηγείται τα όσα πέρασε στα στρατόπεδα, την επιστροφή του στην Θεσσαλονίκη, την άφιξή του στο Ισραήλ, την δημιουργία της χορωδίας. Θα βρεθεί η Louna και με άλλα άτομα που θα της δώσουν υλικό, βιβλία και βιντεοκασέτες με συνεντεύξεις επιζώντων. Το τέλος της πράξης πάντως είναι το πιο ενδιαφέρον ίσως κομμάτι της, όταν η χορωδία θα παραστεί σε ένα γλέντι και θα τραγουδήσει τα παλιά τραγούδια (ελληνικά και λαντίνο), αυτά που τους έμειναν από το παρελθόν τους και αυτά που είχαν σώσει την ζωή του Vidal. Με τα τραγούδια θα θυμηθούν τους φίλους που έχασαν, τις στιγμές που έζησαν στα στρατόπεδα, θα συγκινηθούν, θα εκφραστούν. H Louna λέει ότι η γιαγιά της της είχε πει ότι κατάγονταν από την Θεσσαλονίκη, από κάποιους πρίγκηπες και σε αυτό το γλέντι η Louna συνειδητοποιεί ότι οι πρίγκηπες αυτοί ήταν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, γλεντζέδες άνθρωποι που κράτησαν την λαχτάρα τους για την ζωή τόσο στα στρατόπεδα εξόντωσης, όσο και στη συνέχεια. Η πράξη έχει πολλές θλιβερές στιγμές, αλλά και μια αισιόδοξη νότα, ότι αυτοί που επέζησαν από μια τέτοια καταστροφή κατάφεραν μέσα από το τραγούδι να συνεχίσουν, παρά τις όποιες πολλές δυσκολίες αντιμετώπισαν.
Η δεύτερη πράξη έχει τίτλο «Salonique, ville et mere en Israel» (Θεσσαλονίκη, πόλη και μητέρα του Ισραήλ). Το κομμάτι αυτό του βιβλίου αποτελείται από αποσπάσματα ενός βιβλίου (του «In Memoriam» το οποίο λανθασμένα αποδίδει η συγγραφέας μόνο στον Νεχαμά) και από ντοκουμέντα του Yad Vashem με μαρτυρίες Ελλήνων Εβραίων που βρέθηκαν στα στρατόπεδα εξόντωσης. Σημειώνεται στο τέλος της πράξης ότι τα κείμενα είναι όπως αυτά υπάρχουν στα αρχεία, χωρίς αλλαγές. Τα πρόσωπα που είχαν δώσει τις μαρτυρίες τους και υπάρχουν στο έργο είναι η Loussika Tsaimeno (γεννηθείσα στην Θεσσαλονίκη), ο Yitshak Cohen (γεννηθείς στην Θεσσαλονίκη), ο Nissim Mathiatahou (γεννηθείς στην Κέρκυρα) και ο Iakov Gabbai (είχε υπηρετήσει στα Sonderkommando και αν ήταν και αυτός από την Θεσσαλονίκη είναι ο τέταρτος Σαλονικιός που βρέθηκε σε αυτήν την μονάδα στο Άουσβιτς μετά τους Νατζαρή, Βενέτσια και Κοέν). Ακολουθούν αποσπάσματα από ένα βιβλίο με τίτλο «Saloniquε, ville et mere en Israel» το οποίο είχε κυκλοφορήσει το 1967 στο Ισραήλ. Δεν το έχω το βιβλίο, θα το ψάξω μπας και βρεθεί και παρουσιαστεί και αυτό στη Vivlioniki κάποια στιγμή. Τώρα, δεν γνωρίζω με ποιον τρόπο έγινε η θεατρική απόδοση αυτών των αποσπασμάτων. Αλλά το κομμάτι αυτό μπορεί κάποιος να το διαβάσει σαν να μην είναι κομμάτι του θεατρικού έργου.
Η τρίτη πράξη έχει τίτλο «Les chants du cycle de la vie» (Τραγούδια για τον κύκλο της ζωής). Το πιο τραγικό ίσως κομμάτι του έργου. Η Atlan διηγείται με την γραφή της την ζωή μιας Εβραϊκής οικογένειας της Θεσσαλονίκης, από τις αρχές του 20ου αιώνα έως το Ολοκαύτωμα και την μεταφορά των μελών της στο Άουσβιτς. Μέσα στο κείμενο υπάρχουν πολλά στοιχεία λαογραφικού χαρακτήρα, όπως η προετοιμασία για τον γάμο, τον τοκετό κα. Η τρίτη αυτή πράξη χωρίζεται ας πούμε σε 4 μέρη, τα τραγούδια του γάμου (Les chants de noces), τα τραγούδια της γέννας (Les chants de mise au monde), τα τραγούδια της «ενηλικίωσης» (Les chantes d’initiation, ίσως δεν το έχω μεταφράσει σωστά…) και τα τραγούδια του θανάτου (Les chantes de mortes). Πρωταγωνιστές εδώ είναι η Lilika και ο Benito, δυο Εβραιόπουλα που θα παντρευτούν με προξενιό κατά τα ήθη και έθιμα της εποχής, θα φτιάξουν οικογένεια, θα ζήσουν την Μεγάλη Πυρκαγιά και τον Πόλεμο του ’40 και φυσικά την Κατοχή, τις διώξεις, το Μαύρο Σάββατο και τον διωγμό προς το Άουσβιτς και όσα πέρασαν εκεί πέρα. Πολύ κουβέντα μπορεί να γίνει για τον τρόπο που περιγράφει τους Έλληνες ή την ακρίβεια των ιστορικών δεδομένων, αλλά αυτό είναι ένα διαφορετικό θέμα που ξεπερνάει τα όρια αυτού του ιστολογίου.
Η τέταρτη πράξη έχει τίτλο «Pour ouvrir les Mers Rouges» (Για να ανοίξουν οι Ερυθρές Θάλασσες). Φαντάζομαι υπάρχει παραλληλισμός με την ιστορία του Μωυσή που χώρισε τα νερά της Ερυθράς Θάλασσας και μπόρεσαν κατά την Έξοδο οι Εβραίοι της Αιγύπτου να περάσουν με ασφάλεια και να κατευθυνθούν προς την Γη της Επαγγελίας. Εδώ κάποιοι από τους πρωταγωνιστές του προηγούμενου κεφαλαίου θα επιστρέψουν στην Θεσσαλονίκη μετά το Άουσβιτς. Αλλά η ζωή τους είναι πια κατεστραμμένη, η πόλη δεν έχει καμία σχέση με αυτό που ήταν, νιώθουν ξένοι και ότι δεν είναι πλέον αποδεκτοί. Θα αποφασίσουν να κάνουν ένα νέο ξεκίνημα στο Ισραήλ, να κάνουν νέες οικογένειες, μια νέα αρχή, αλλά πάλι θα αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες και τα τραγικά γεγονότα που φαίνεται είναι η μοίρα τους να μην μπορούν να τα αποφύγουν.
Δεν μπορώ να κρίνω πώς θα ήταν το έργο αν ανέβαινε στην σκηνή, από όσο έψαξα δεν νομίζω ποτέ να παίχτηκε κάπου. Η Atlan έχει μια υπόθεση βασισμένη σε κάποιες πηγές και έχοντας για υλικό το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης, ένα γεγονός που φαίνεται να συγκινεί κυρίως κόσμο στο εξωτερικό λόγω της τραγικότητας και του μεγέθους του, αλλά αρκετοί σύγχρονοι Θεσσαλονικείς επιλέγουν είτε να το αγνοούν, είτε να μειώνουν την σημασία του. Καθώς δεν έχω και γνώσεις περί θεάτρου, δεν μπορώ να φανταστώ καν πώς θα φαινόταν μια τέτοια ιστορία σε ζωντανή παράσταση. Μπορούμε να πούμε ίσως δυο λόγια για την ιστορική ακρίβεια πολλών γεγονότων, κάποια είναι σωστά, κάποια όχι. Εξακολουθεί για παράδειγμα η Atlan να γράφει για τον Κόρετζ λες και ήταν ένας προδότης ή παρουσιάζει τους Έλληνες και τους Εβραίους εντελώς αποκομμένους και ξένους, εχθρούς ίσως σε κάποια σημεία (αν και αναφέρει ότι τραγουδούσαν ελληνικά τραγούδια). Η τρίτη πράξη για μένα ήταν η πιο ενδιαφέρουσα, ειδικά οι περιγραφές που δίνονται για τα όσα έγιναν στο Άουσβιτς. Πάντα βέβαια ένα θεατρικό έργο γράφεται κυρίως για να παιχτεί και όχι να διαβαστεί ως μυθιστόρημα, οπότε ο αναγνώστης είναι καλό να το έχει αυτό στο νου του.
Προσωπικά βρήκα το βιβλίο ενδιαφέρον και κάποια κομμάτια του μου άρεσαν κιόλας. Η Atlan μιλάει για πράγματα που ένας Γάλλος ίσως δεν γνώριζε. Αναδεικνύει κομμάτια του χαρακτήρα των Εβραίων Θεσσαλονικέων όπως αυτός διαμορφώθηκε μετά το Ολοκαύτωμα, όσο όμως και πριν από αυτό. Δίνει λαογραφικά στοιχεία χρήσιμα και κάνει πολλές αναφορές σε τραγούδια που είχαν οι Ισραηλίτες της πόλης μας. Ακουμπά τόσο το πριν, όσο όμως κυρίως το μετά του Ολοκαυτώματος. Σίγουρα το γεγονός ότι η ίδια καταγόταν από την Θεσσαλονίκη να έπαιξε βασικό ρόλο στην συγγραφή αυτού του έργου. Στην ανάγνωση και με τις όποιες δυσκολίες που αντιμετώπισα στην μετάφραση για να καταλάβω τι λέει, βρήκα πολλά κομμάτια που μου τράβηξαν την προσοχή. Ένας γαλλομαθής σίγουρα θα το απολαύσει περισσότερο και ίσως αν κάποιος μπορούσε να το διασκευάσει και να το ανεβάσει στην σκηνή να αναδεικνύονταν το έργο περισσότερο. Έχει πάντως αξία καθώς μιλάμε για ένα θεατρικό έργο με κύριο θέμα του την μοίρα των Εβραίων Θεσσαλονικέων πριν και μετά το Ολοκαύτωμα και καθώς δεν έχουμε πολλά τέτοια βιβλία, είναι μια σημαντική προσθήκη στην βιβλιογραφία την σχετική με την πόλη μας.
Vivlioniki 