Η φωνή των αφανών μαρτύρων της Ιστορίας

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Λούνα

Συγγραφέας: Ρίκα Μπενβενίστε

Έκδοση: Πόλις (2017)

ISBN: 978-960-435-586-0

Τιμή: Περίπου €15

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τα ιστορικά γεγονότα, αν και συνήθως αποτελούν αποφάσεις μιας μειοψηφίας, μπορούν να επηρεάσουν τις ζωές εκατομμύρια ανθρώπων. Οι περισσότεροι από αυτούς μπορεί να μην αναφερθούν ποτέ σε κάποιο σύγγραμμα ή σε μια μελέτη και η παρουσία τους αποδεικνύεται σε ξεχασμένα κρατικά αρχεία, που μπορεί ποτέ κανείς να μην κάτσει να διαβάσει. Το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης έχει για επίκεντρο μία γυναίκα από τους «αφανείς», όπως τους χαρακτηρίζει η συγγραφέας, και μελετά την ιστορία μιας πόλης και ενός μέρους της (της Θεσσαλονίκης και των Εβραίων Θεσσαλονικέων) μέσα από το βίο της γυναίκας αυτής. Της Λούνα Ασσαέλ Γκατένιο.

Η έκδοση είναι άριστη, όπως όλες οι εκδόσεις, που έχω δει από τον οίκο Πόλις. Στο εξώφυλλο μια φωτογραφία του Christian Boltanski. Ευανάγνωστο κείμενο, σωστή ταξινόμηση υλικού, κάποιες λίγες φωτογραφίες, που συνοδεύουν το κείμενο. Στο τέλος υπάρχει ένα χρονικό, που ακολουθεί ιστορικά γεγονότα στη Θεσσαλονίκη και στον κόσμο παράλληλα με τη ζωή της Λούνα και οι σημειώσεις του κειμένου, που παίζουν και το ρόλο της βιβλιογραφίας.

Τη συγγραφέα την γνωρίσαμε στη Vivlioniki μέσα από το εξαιρετικό της βιβλίο «Αυτοί που επέζησαν«, το οποίο τιμήθηκε και με κρατικό βραβείο. Αλλά και τη Λούνα την είχαμε δει στη Vivlioniki, στο βιβλίο των Κούνιο-Αμαρίλιο και Ναρ με τις προφορικές μαρτυρίες επιζώντων του Ολοκαυτώματος.

Από τα κεφάλαια του βιβλίου, τα δύο πρώτα τα θεωρώ πρόλογο του βιβλίου («Αφανείς» και «Luna, sos tu?»), ενώ το τελευταίο το θεωρώ επίλογο («Yorando entre mozotros»). Τα υπόλοιπα έχουν για τίτλο τόπους, από τους οποίους πέρασε η Λούνα, τόπους όπου γράφτηκε ιστορία και η Λούνα ήταν εκεί για να την παρακολουθεί, να συμμετέχει σε αυτήν και να είναι μέρος της, αλλά να χάνεται στην ανωνυμία της μάζας, ίσως επειδή ήταν γυναίκα αμόρφωτη και φτωχή.

• Το κεφάλαιο με τίτλο «Συνοικισμοί 151, Ρεζή Βαρδάρ, Βαρώνου Χιρς» μιλάει για τη ζωή της Λούνα πριν τον εκτοπισμό του 1943. Οι τοποθεσίες αυτές ήταν γειτονιές της πόλης με Εβραϊκό κυρίως πληθυσμό και η συντριπτική πλειοψηφία των Θεσσαλονικέων σήμερα δεν πρέπει να γνωρίζει πού βρίσκονταν. Η Λούνα γεννιέται στον 151 (το πότε είναι άγνωστο, αφού άλλα λένε τα επίσημα στοιχεία και άλλα η ίδια η Λούνα), μετακομίζει με τον άντρα της στο Ρεζή Βαρδάρ και λίγο πριν βρεθεί στα τρένα για το Άουσβιτς κλείνεται στου Βαρώνου Χιρς μαζί με χιλιάδες άλλους συμπολίτες μας. Η Μπενβενίστε χρησιμοποιεί για αφορμή τις αναφορές αυτές στη ζωή της Λούνα για να περιγράψει τη ζωή, τη δομή και τα χαρακτηριστικά της Εβραϊκής Κοινότητας της πόλης μας προπολεμικά, από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, στον Μεσοπόλεμο και έως το 1943, όταν και έγινε το Ολοκαύτωμα της πόλης μας. Ο αναγνώστης θα διαβάσει για πολλά και ενδιαφέροντα γεγονότα, που συγκλόνισαν την πόλη μας (όπως η Μεγάλη Πυρκαγιά, ο εμπρησμός του Κάμπελ κα), σε μια αφήγηση, που μπορεί μεν να έχει πολλά νούμερα και στατιστικά, αλλά σε γενικές γραμμές είναι εύκολη. Η Μπενβενίστε κάνει λάθος όταν γράφει πως το Κάμπελ βρισκόταν μεταξύ της οδού Παπαναστασίου και του 151, το Κάμπελ βρισκόταν κοντά στην περιοχή, που σήμερα αποκαλούμε Βότση.
• Το κεφάλαιο με τίτλο «Άουσβιτς, 40077» ακολουθεί τη Λούνα στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς. Η Λούνα φεύγει με την πέμπτη αποστολή, στις 27 Μαρτίου του 1943 μαζί με το σύζυγό της. Το 40077 είναι το νούμερο, που της δίνουν στο στρατόπεδο και θα την ακολουθεί για μια ζωή, όχι μόνο στη μνήμη της, αλλά και στο χέρι της. Στο Άουσβιτς θα είναι μία από τις Ελληνίδες, που θα γίνουν πειραματόζωα και θα μείνουν για καιρό στο Μπλοκ 10, γνωστό σήμερα ως τόπο πειραμάτων, που έκαναν οι Γερμανοί σε γυναίκες. Η Μπενβενίστε εδώ ας παρουσιάζει πολλά στοιχεία για αυτό το Μπλοκ και τον τρόπο λειτουργίας του.
• Το κεφάλαιο με τίτλο «Μπέργκεν-Μπέλσεν» μιλάει για τη ζωή της Λούνα στο στρατόπεδο αυτό, όταν οι Γερμανοί άδειασαν το Άουσβιτς στις αρχές του 1945. Εκεί η Λούνα θα μείνει έως τις 15 Απριλίου του 1945, όταν και Βρετανικές δυνάμεις θα απελευθερώσουν τους κρατούμενους.
• Το κεφάλαιο με τίτλο «Οδός Συγγρού 37» μας μεταφέρει στο χώρο της σημερινής Συναγωγής Μοναστηριωτών, όπου εγκαταστάθηκαν πολλοί Εβραίοι Θεσσαλονικείς επιζώντες των στρατοπέδων εξόντωσης, οι οποίοι είναι σε άθλια κατάσταση, χωρίς περιουσία, χωρίς δικούς τους ανθρώπους, με έντονες ακόμη τις αναμνήσεις από τα στρατόπεδα. Προσωπικά βρήκα το κεφάλαιο αυτό το πιο ενδιαφέρον. Η Μπενβενίστε μιλάει εδώ για τις πρώτες προσπάθειες για αποκατάσταση αυτού του πλήθους, μέσα σε ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες για την Ελλάδα και την Ισραηλίτικη Κοινότητα της πόλης μας. Γενικά οι περισσότερες μελέτες έχουν επικεντρωθεί γύρω από το Ολοκαύτωμα και λίγα πράγματα έχουν γραφτεί (τουλάχιστον λίγα έχω βρει εγώ) σχετικά με το μετά του Ολοκαυτώματος. Η Λούνα θα μείνει για λίγο μόνο χρονικό διάστημα εκεί.
• Το κεφάλαιο με τίτλο «Οδός Παρασκευοπούλου 3: Υπνωτήριο Αλλατίνι» μας μεταφέρει στους χώρους του παλιού ορφανοτροφείου Αλλατίνι, το οποίο υπάρχει ακόμη ως κτίριο, δυστυχώς εγκαταλελειμμένο. Εδώ η Λούνα θα μείνει έως τα τέλη της δεκαετίας του ’60, μαζί με άλλους Εβραίους Θεσσαλονικείς, οι οποίοι δεν είχαν κάπου να μείνουν ή δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να βρουν άλλη στέγη. Μιλάμε για μία περίοδο περίπου 15 χρόνων, όπου παρατηρείται σταδιακά μια βελτίωση των συνθηκών ζωής και της οικονομικής κατάστασης των Εβραίων Θεσσαλονικέων, με τη στήριξη τόσο διεθνών οργανισμών, όσο και της Κοινότητας. Και σε αυτό το κεφάλαιο η Μπενβενίστε μας λέει πάρα πολλά πράγματα για την αποκατάσταση των Εβραίων συμπολιτών μας, μέσα από δυσκολίες υλικής και ψυχολογικής φύσεως. Είναι η περίοδος, που πολλοί αποφασίζουν να μεταναστεύσουν σε άλλους τόπους (κυρίως ΗΠΑ και Ισραήλ), καθώς νιώθουν να έχουν κοπεί όλοι οι δεσμοί, που τους κρατούσαν με την πόλη μας.
• Το κεφάλαιο με τίτλο «Οδός Σπάρτης 49 και οδός Σαρανταπόρου 19» αναφέρεται σε δύο πολυκατοικίες, στις οποίες έμεινε η Λούνα μετά, που έφυγε από το «υπνωτήριο» Αλλατίνι. Στην πόλη υπάρχει η αντιπαροχή, η ανάπτυξη, οι πολυκατοικίες, η οικονομική κατάσταση βελτιώνεται και η Λούνα μπορεί να πληρώνει ένα μικρό ενοίκιο και να ζει πλέον σε ένα δικό της χώρο. Για να γίνει αυτό πρέπει να περάσουν 25 ολόκληρα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου. Η Μπενβενίστε εδώ περιγράφει τις διάφορες ενέργειες της Κοινότητας για αποκατάσταση των μελών της και τις προσπάθειες των Εβραίων Θεσσαλονικέων να ενταχτούν κι αυτοί σε ένα φυσιολογικό τρόπο ζωής, όσο μπορεί κάτι τέτοιο να είναι εφικτό, κουβαλώντας τις μνήμες του πολέμου ακόμη.
• Το κεφάλαιο με τίτλο «Κίμωνος Βόγα 83: Γηροκομείο Σαούλ Μοδιάνο» μας μεταφέρει χρονικά στο 1982, όταν και η Λούνα έρχεται να μείνει εκεί. Σε έναν χώρο με άτομα, που έχοντας παράλληλες πορείες στη ζωή τους, μπορεί ο ένας να καταλάβει τον άλλον και τα όσα πέρασαν. Η φροντίδα, που θα έχουν αυτοί οι ηλικιωμένοι θα τους βοηθήσει στα δύσκολα χρόνια των γηρατειών.
• Το τελευταίο κεφάλαιο έχει τίτλο «Σταυρούπολη: Το (νέο) Εβραϊκό Νεκροταφείο», ο τόπος, που θα φιλοξενήσει τη Λούνα μετά το 1998. Συγκινητική η φωτογραφία με τον τάφο της, που υπάρχει στο βιβλίο. Στα 90 περίπου χρόνια της η Λούνα έζησε μοναδικές στιγμές για την πόλη, μεγάλες τραγωδίες, αλλά κατάφερε να σταθεί στα πόδια της και να φτιάξει κάτι, το οποίο μπορεί να μην έμεινε στην Ιστορία, καθώς η τελευταία φύλαγε για τη Λούνα το ρόλο του θεατή. Η Μπενβενίστε εδώ μιλάει για το νεκροταφείο των Εβραίων Θεσσαλονικέων, το οποίο μετά από πολλούς αιώνες καταστράφηκε σε λίγους μήνες κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής.

Η συγγραφέας γνώριζε προσωπικά τη Λούνα. Πηγές της είναι οι προσωπικές μαρτυρίες της Λούνα, βιβλιογραφία ελληνική και ξένη και έρευνα σε αρχεία διαφόρων φορέων. Προσωπικά το κομμάτι, που μιλάει για τα όσα έγιναν μετά το τέλος του πολέμου μου φάνηκε και το πιο ενδιαφέρον, καθώς λίγα πράγματα γνωρίζουμε για το πώς έζησαν μεταπολεμικά οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος. Ο αναγνώστης θα διαβάσει επίσης πολλά πράγματα για τον Εβραϊσμό της πόλης μας προπολεμικά, αλλά και για το Ολοκαύτωμα. Αν θέλει να εμβαθύνει, η βιβλιογραφία, που παρατίθεται θα τον βοηθήσει σε μεγάλο βαθμό.

Προσωπικά το βιβλίο μου άρεσε πολύ. Τόσο η δομή του, όσο και η γλώσσα και το υλικό του. Η Λούνα δεν έγραψε ιστορία, αλλά την έζησε ως πρωταγωνίστρια, ανώνυμη όπως εκατομμύρια άλλοι. Η Μπενβενίστε δίνει φωνή σε μια γυναίκα και την τοποθετεί στο ιστορικό πλαίσιο, όχι ως ένα στατιστικό νούμερο, αλλά ως έναν άνθρωπο με όνομα και επώνυμο, με ένα νούμερο στο βραχίονά της και πολλές εμπειρίες στο νου της. Η Λούνα είναι ο εκπρόσωπος όλων αυτών των ανθρώπων, που η Ιστορία αδικεί για διάφορους λόγους και δεν τους υπολογίζει. Η Λούνα γίνεται το μέσο για να μελετήσουμε το παρελθόν του τόπου μας για ένα διάστημα ενός αιώνα περίπου. Από τα βιβλία, που πιστεύω έχουν πολλά να πούνε και αξίζει να διαβαστούν και να συζητηθούν.

 

Βρέφη και μικρά παιδιά της Θεσσαλονίκης που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Τα χαμένα παιδιά της Θεσσαλονίκης – Τόμος Α’: Τα παιδιά που δεν έβαλαν το άστρο

Συγγραφέας: Στέλλα Σαλέμ

Έκδοση: Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, University Studio Press (2017)

ISBN: 978-960-12-2317-9

Τιμή: Περίπου €12

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Στα πολλά και ενδιαφέροντα βιβλία που έχουν κυκλοφορήσει τα τελευταία χρόνια σχετικά με το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης προστίθεται και το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης. Και ενώ όλα αυτά τα έργα και οι μελέτες φέρουν μια τραγικότητα, λόγω της βαρβαρότητας του γεγονότος που εξετάζουν, οφείλω να ομολογήσω ότι το βιβλίο αυτό με συγκίνησε και με πόνεσε κάπως παραπάνω σε σύγκριση με τα υπόλοιπα, καθώς αναφέρεται στο χαμό των Εβραιόπουλων της πόλης μας.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή, χωρίς κάτι το ιδιαίτερο. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει η βιβλιογραφία και ένα παράρτημα. Στο τέλος αρκετών σελίδων υπάρχουν αναφορές και σημειώσεις. Το βιβλίο κυκλοφόρησε με τη συνεργασία του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης και το προλογίζουν ο Δήμαρχος Θεσσαλονίκης κ. Γιάννης Μπουτάρης και η Αντιδήμαρχος Πολιτισμού κ. Έλλη Χρυσίδου. Υπάρχει επίσης και ένα σύντομο κείμενο της συγγραφέως στον πρόλογο.

Πριν το κυρίως κομμάτι του βιβλίου, υπάρχει μια ιστορική αναδρομή της παρουσίας των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη καθώς και ένα πολύ σύντομο χρονικό της περιόδου της Γερμανικής Κατοχής και των μέτρων, που πάρθηκαν σε αυτήν την περίοδο ενάντια στους Εβραίους συμπολίτες μας.

Όπως είπα και νωρίτερα, το βιβλίο αυτό μου προκάλεσε έναν ιδιαίτερο πόνο καθώς το διάβαζα, καθώς πρόκειται για μία έρευνα πάνω στο χαμό των Εβραιοπαίδων στα στρατόπεδα εξόντωσης. Οφείλω να ξεκαθαρίσω εδώ ότι ο χαμός κάθε Εβραίου Θεσσαλονικέα κατά το Ολοκαύτωμα είναι τραγικό γεγονός και δεν τίθεται θέμα σύγκρισης αν η ζωή ενός ηλικιωμένου είναι περισσότερο ή λιγότερο σημαντική από τη ζωή ενός παιδιού, αλλά όπως και να το κάνουμε ο χαμός παιδιών στα κρεματόρια, που δεν είχαν κλείσει κάποια από αυτά ούτε έναν χρόνο ζωής είναι ένα γεγονός, που εμπεριέχει μεγαλύτερη τραγικότητα.

Η Σαλέμ έκανε μία έρευνα, που ξεκίνησε πριν από 3 χρόνια. Στο χρονικό διάστημα αυτό μελέτησε τα αρχεία του Ληξιαρχείου του Δήμου Θεσσαλονίκης για να βρει στοιχεία σχετικά με τις γεννήσεις παιδιών από το 1926 έως το 1943. Στη συνέχεια συνέκρινε τα στοιχεία αυτά με άλλες βάσεις δεδομένων τόσο στην Ελλάδα (Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης), όσο και στο εξωτερικό (Αρχείο Yad Vashem, Αρχείο International Tracing Services, Μουσείο Ολοκαυτώματος Ιεροσολύμων) ώστε να βρει τη μοίρα αυτών των παιδιών, πόσα επέζησαν και πόσα όχι. Από τα στοιχεία, που μάζεψε η συγγραφέας έχει βγάλει και συμπεράσματα σχετικά με τις γειτονιές, που ζούσαν αυτά τα παιδιά καθώς και για τα επαγγέλματα των πατέρων τους. Ναι μεν σημαντικά και ενδιαφέροντα και αυτά, αλλά επισκιάζονται από το βασικό θέμα της μελέτης.

Το κύριο θέμα του βιβλίου χωρίζεται σε 5 ενότητες:

• Η πρώτη ενότητα αναφέρει στοιχεία σχετικά με την καταγραφή των γεννήσεων από τα αρχεία του Ληξιαρχείου. Και αν σήμερα με τη μηχανογράφηση κάτι τέτοιο ακούγεται σχετικά απλό, για αρχεία χειρόγραφα της περιόδου του Μεσοπολέμου και της Κατοχής κάτι τέτοιο ήταν εξαιρετικά δύσκολο. Ανορθογραφίες, έλλειψη στοιχείων, ταυτοποίηση και συγκέντρωση των σωστών ατόμων στις σωστές οικογένειες αποτέλεσαν τα βασικά εμπόδια. Στον βιβλίο αυτό η Σαλέμ μιλάει για τις γεννήσεις μόνο των παιδιών, που γεννήθηκαν από το 1937 έως και το 1943. Υπάρχουν μεν κάποια στοιχεία και για νωρίτερα, αλλά το βάρος σε αυτό το βιβλίο έπεσε στα παιδιά προσχολικής ηλικίας, αυτά, που ήταν δηλαδή το 1943 κάτω των 5 ετών, οπότε σύμφωνα με τις Γερμανικές οδηγίες δεν ήταν υποχρεωμένα να φοράνε το κίτρινο αστέρι (εξ ου και ο υπότιτλος του έργου).
• Η δεύτερη ενότητα αναφέρει τη σύγκριση των στοιχείων του Ληξιαρχείου με αρχεία άλλων φορέων, εξίσου δύσκολη μελέτη, η οποία όμως ήταν απαραίτητη για να δούμε τι απέγιναν τα παιδιά, που είχαν γεννηθεί στην προς μελέτη περίοδο.
• Η τρίτη ενότητα αναφέρει τη μέθοδο, που χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία του αρχείου των ονομάτων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Σαλέμ αναφέρει πως η έρευνα είναι ανοιχτή, οπότε στο μέλλον σε κάποια επανέκδοση του έργου θα μπορέσουν να συμπληρωθούν στοιχεία, που δεν τα γνωρίζαμε μέχρι τώρα ή να γίνουν διορθώσεις.
• Η τέταρτη ενότητα μιλάει για τα παιδιά, που επιβίωσαν, που σώθηκαν από το Ολοκαύτωμα. Αυτά χωρίστηκαν σε τρεις κατηγορίες. Η πρώτη αναφέρει παιδιά, που εκτοπίστηκαν σε ναζιστικά στρατόπεδα και επέζησαν. Μόλις 11 παιδιά στο σύνολο σώθηκαν από αυτά και όλα είχαν εκτοπιστεί στο στρατόπεδο Μπέργκεν Μπέλσεν. Ούτε ένα παιδί προσχολικής ηλικίας, που μεταφέρθηκε στο Άουσβιτς δεν σώθηκε. Από όλες τις περιπτώσεις σημειώνω εδώ αυτήν της Μύριαμ Σαπόρτα, η οποία γεννήθηκε στις 25 Ιουλίου 1943, 3 ημερών εκτοπίστηκε στο γκέτο του Χιρς, 8 ημερών μεταφέρθηκε στο Μπέργκεν Μπέλσεν, 7 μηνών μεταφέρθηκε στην Ισπανία σε άλλο στρατόπεδο και 14 μηνών έφτασε στην Παλαιστίνη. Όπως λέει και η συγγραφέας, «Τον πρώτο χρόνο της ζωής της άλλαξε 3 ηπείρους: Ευρώπη-Αφρική-Ασία». Η δεύτερη αναφέρει παιδιά, που διέφυγαν τον εκτοπισμό (κρυμμένα κάπου) και μετά το τέλος του πολέμου έμειναν στην Ελλάδα. Η τρίτη κατηγορία αναφέρει παιδιά, που γεννήθηκαν στη Θεσσαλονίκη και τα οποία πριν ή μετά την Κατοχή βρέθηκαν στην Παλαιστίνη. Συνολικά δεν αναφέρονται ούτε 100 περιπτώσεις παιδιών, που επέζησαν…
• Η πέμπτη ενότητα είναι δυστυχώς η μεγαλύτερη. Μιλάει για τα παιδιά των Εβραίων Θεσσαλονικέων, που γεννήθηκαν από το 1937 έως το 1943 και τα οποία χάθηκαν στα Ναζιστικά στρατόπεδα. Μιλάμε για παιδάκια προσχολικής ηλικίας, τα ονόματα των οποίων γέμισαν 100 σελίδες βιβλίου.

Η σημασία ενός τέτοιου έργου είναι πολύ μεγάλη. Πολλοί ξέρουμε φαντάζομαι για τους περίπου 50000 Εβραίους Θεσσαλονικείς, οι οποίοι εκτοπίστηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης, με αποτέλεσμα να σβήσει η Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης μας. Η Σαλέμ δεν μένει στα νούμερα και στις στατιστικές, αλλά δίνει σε αυτά όνομα, επίθετο, ημερομηνία γέννησης, όνομα πατρός και μητρός, επάγγελμα του πατέρα. Δεν μιλάμε εδώ για ψυχρούς αριθμούς, αλλά για πρόσωπα, που γεννήθηκαν σε αυτήν εδώ την πόλη και δεν τους δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσουν τον τόπο, που γεννήθηκαν. Για το αντικείμενο του βιβλίου δε, μιλάμε για μικρά παιδιά, που ούτε καν σχολείο είχανε πάει, που πολλά βύζαιναν τις μάνες τους και εξαιτίας μιας παράλογης ιδεολογίας, που δυστυχώς σήμερα αναβιώνει, θεωρήθηκαν εχθροί και τα πέταξαν στους θαλάμους των αερίων και τα κρεματόρια.

Βρήκα το βιβλίο της Σαλέμ εξαιρετικό. Πρόκειται για μία πρωτογενή έρευνα, που φανερώνει μία από τις πιο σκοτεινές πλευρές του Ολοκαυτώματος. Χιλιάδες συμπολίτες μας από νεογέννητα έως παιδιά 5 ή 6 ετών χάθηκαν και η συγγραφέας βρήκε τα στοιχεία τους και τα δικαίωσε. Το μικρότερο σε ηλικία βρέφος, που έσβησε στο Άουσβιτς ήταν, αν έχω ψάξει σωστά, ο Ίνο Μπενβενίστε, του Μάρκου και της Νέλλης, που γεννήθηκε στις 3 Μαΐου του 1943. Συμπτωματικά με αυτό το παιδί θα είχα γενέθλια την ίδια μέρα, αν το άφηναν να ζήσει και να μεγαλώσει. Ποτέ ξανά.

Οι εμπειρίες του Θεσσαλονικέα Ιάκωβου Χαντάλι από το Ολοκαύτωμα

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Από το Λευκό Πύργο στις πύλες του Άουσβιτς

Συγγραφέας: Ιάκωβος Χαντάλι

Έκδοση: Παρατηρητής (1996)

ISBN: 960-260-825-0

Τιμή: Περίπου €8

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Στα πολλά βιβλία με εμπειρίες Εβραίων Θεσσαλονικέων από τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, προστίθεται και αυτό για το οποίο θα μιλήσουμε σήμερα. Συγγραφέας ο Ιάκωβος ή Τζέκυ Χαντάλι, ο οποίος έζησε σε νεαρή ηλικία τις διώξεις των Γερμανών στην Θεσσαλονίκη κατά των Εβραίων, τις εκτοπίσεις και τα δεινά των στρατοπέδων συγκεντρώσεως.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή. Υπάρχουν κάποιες φωτογραφίες από το οικογενειακό αρχείο του συγγραφέα.

Το βιβλίο προλογίζει ο Elie Wiesel, κάτοχος του βραβείου Nobel Ειρήνης το 1986, κείμενο του οποίου είχαμε δει και σε ένα άλλο βιβλίο, που παρουσιάσαμε στη Vivlioniki σχετικό με το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης (μπορείτε να διαβάσετε για αυτό πατώντας εδώ). Ο Wiesel με τον συγγραφέα ήταν μαζί στο στρατόπεδο Μπούνα, στο Άουσβιτς.

Το κύριο μέρος του βιβλίου, χωρίζεται σε 4 ενότητες:

• Η πρώτη ενότητα μιλάει για τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα στην Θεσσαλονίκη, από την γέννησή του το 1927 έως και τις πρώτες μέρες της Κατοχής.
• Η δεύτερη ενότητα μιλάει για την ζωή στην Θεσσαλονίκη κατά την περίοδο της Κατοχής, από την είσοδο των Γερμανών στην πόλη, τις πρώτες διώξεις, το Μαύρο Σάββατο του Ιούλη του 1942, τα γκέτο και τις εκτοπίσεις.
• Η τρίτη ενότητα μιλάει για τις εμπειρίες του συγγραφέα από την ημέρα, που έφυγε το τρένο από την Θεσσαλονίκη, έως την ημέρα που απελευθερώθηκε από τις Βρετανικές δυνάμεις. 7 Απριλίου του 1943 έφυγε από την πόλη μας και ελευθερώθηκε δύο χρόνια αργότερα, στις 15 Απριλίου του 1945.
• Η τέταρτη ενότητα περιγράφει την ζωή του τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωσή του και λίγο μετά που έφτασε στο Ισραήλ, όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα.

Ο συγγραφέας ζούσε σε μια μεγαλοαστική οικογένεια της πόλης, χωρίς οικονομικά προβλήματα. Φοίτησε σε ιδιωτικά και δημόσια σχολεία και για αυτόν η ζωή προδιαγράφονταν με τους καλύτερους όρους. Ανήκε μάλιστα στους Εβραίους της πόλης μας, που είχαν αναπτύξει αρκετές σχέσεις με Χριστιανούς, ήξερε Ελληνικά και γενικά είχε αρχίσει να αφομοιώνεται με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Ο αδερφός του δε, είχε πολεμήσει στο μέτωπο κατά των Ιταλών και είχε τραυματιστεί στο πόδι. Όλα αυτά άλλαξαν απότομα με την Κατοχή και όσα επακολούθησαν.

Στις περιγραφές του ο Χαντάλι μιλάει με λεπτομέρειες, οι οποίες όμως δεν είναι κουραστικές. Γράφει αρκετά πράγματα για τον αρχιραββίνο Κόρετς και δείχνει να θεωρεί ότι θα μπορούσε να σώσει το ποίμνιό του, αλλά δεν το έκανε. Το ζήτημα αυτό γενικά, σχετικά με τις ευθύνες του Κόρετς, θα συνεχίσει να ταλανίζει τους ιστορικούς για χρόνια, καθώς όπως έχουμε πει και στο παρελθόν, όλοι συμφωνούν στο ότι είχε ευθύνες, αλλά δεν είμαστε σίγουροι για το αν ήταν προδότης ή απλά ανίκανος.

Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ο Χαντάλι έζησε αρκετές δυσκολίες, αποφεύγοντας όμως τα ιδιαίτερα δύσκολα Κομμάντα. Μετά το Μπούνα του Άουσβιτς, μεταφέρθηκε και στα στρατόπεδα του Ντούρα, του Έρλιχ και τελικά έφτασε στο Μπέργκεν-Μπέλσεν, από όπου και απελευθερώθηκε. Όπως και σε όλους όσους έζησαν, η τύχη έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιβίωσή του, αν και ο ίδιος θεωρεί στον επίλογο, ότι δεν ήταν μόνο αυτός ο παράγοντας που τον έσωσε.

Ενδιαφέρον στο κείμενό του εμφανίζει η αναφορά του στον γιατρό Κουένκα, έναν Θεσσαλονικέα γιατρό, ο οποίος ως μέλος του Ερυθρού Σταυρού είχε αποφύγει τις διώξεις, αλλά τελικά οι Γερμανοί τον συνέλαβαν και είπαν ψέμματα πως ήθελε να αποδράσει. Άλλο σημαντικό στοιχείο στις περιγραφές του, είναι η αναφορά στην επίσκεψη Γερμανών κατοίκων στο Μπέργκεν-Μπέλσεν, μετά την απελευθέρωση, την οποία είχαν επιβάλλει οι Άγγλοι, ώστε να δούνε την φρίκη των στρατοπέδων από κοντά. Την επίσκεψη αυτή είχε αποτυπώσει ο Βρετανικός στρατός και είχε φτιάξει ένα ντοκιμαντέρ, με αφηγητή των Άλφρεντ Χίτσκοκ. Την δουλειά αυτήν, μπορείτε να δείτε στο YouTube 

Μετά την απελευθέρωση, ο συγγραφέας έζησε την εμπειρία των στρατοπέδων στο Μόναχο, για τους επονομαζόμενος «DPs», δηλαδή για άτομα χωρίς υπηκοότητα, οι οποίοι δεν ήθελαν να επαναπατριστούν στον τόπο, από όπου έφυγαν, αλλά θα πήγαιναν είτε στην Αμερική, είτε στο Ισραήλ. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με αυτούς, ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει το εκπληκτικό βιβλίο της Ρίκας Μπενβενίστε με τίτλο «Αυτοί που επέζησαν«.

Το κείμενο του Χαντάλι δεν είναι ίσως το πιο σοκαριστικό από όσα με αυτήν την θεματολογία έχουν γραφτεί, αλλά δεν παύει να είναι μια ακόμη σημαντική μαρτυρία. Όπως και όλα τα υπόλοιπα αυτής της κατηγορίας, αξίζει να διαβαστεί, για να μην ξεχαστεί ποτέ η ακραία βαρβαρότητα, στην οποία μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος, ακόμη και χωρίς ουσιαστικό λόγο.

Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στην αντίσταση, στον «εκτοπισμό» και στο Μπέργκεν-Μπέλσεν.

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Αυτοί που επέζησαν

Συγγραφέας: Ρίκα Μπενβενίστε

Έκδοση: Πόλις (2014)

ISBN: 978-960-435-455-9

Τιμή: Περίπου €17

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια, από την εποχή, που εμφανίστηκαν τα πρώτα κείμενα στην Ελληνική βιβλιογραφία σχετικά με το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Το In Memoriam ήταν από τα πρώτα (το πρωτότυπο είχε γραφτεί το 1949 και η μετάφρασή του στα Ελληνικά έγινε την δεκαετία του 1970), αλλά αποτελούσε στην εποχή του την εξαίρεση. Τελευταία υπάρχουν πολλοί ερευνητές και ιστορικοί, οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με το υλικό Ολοκαυτώματος στην πόλη μας, αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα και εμφανίστηκαν στην αγορά πολλά βιβλία αξιόλογα σχετικά με το θέμα. Από τα τελευταία είναι αυτό της Ρίκα Μπενβενίστε, για το οποίο θα μιλήσουμε σήμερα.

Η έκδοση είναι πολύ καλή, με ωραίο χάρτινο εξώφυλλο. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει ένα χρονολόγιο των γεγονότων, που αφορούν το Ολοκαύτωμα των Εβραίων Θεσσαλονικέων, από την κήρυξη του πολέμου με τους Ιταλούς, μέχρι την πρώτη κυκλοφορία του In Memoriam. Υπάρχουν επίσης περίπου 60 σελίδες με βιβλιογραφικά στοιχεία και σημειώσεις του κειμένου. Οι φωτογραφίες δεν εμφανίζουν ένα ενδιαφέρον, καθώς κυρίως προέρχονται από οικογενειακά αρχεία.

Η Μπενβενίστε ενδιαφέρεται κυρίως για τη ζωή όσων διεσώθησαν του Ολοκαυτώματος. Αυτό άλλωστε είναι σαφές και από τον τίτλο του βιβλίου της. Πρόκειται για ένα κομμάτι της ιστορίας, το οποίο δεν έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους ερευνητές. Τα στοιχεία που μας παρουσιάζει είναι συγκλονιστικά και δίνουν στον αναγνώστη την δυνατότητα να έρθει σε επαφή με ένα κομμάτι αλήθειας, το οποίο σπάνια ως ποτέ δεν είχε ερευνηθεί στο παρελθόν.

Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία βασικά μέρη, μια εισαγωγή και έναν επίλογο. Η εισαγωγή είναι κομμάτι κάπως δύσκολο στην ανάγνωσή του, καθώς έχει πολλούς επιστημονικούς όρους. Ο επίλογος θα μπορούσε να είναι και στην θέση του προλόγου, θα συμβούλευα τον αναγνώστη να ξεκινήσει από αυτόν.

Το πρώτο μέρος έχει να κάνει με την δράση Εβραίων της Θεσσαλονίκης στην Αντίσταση. Πρόκειται για ένα θέμα, το οποίο έχει παρερμηνευτεί (για να είμαι όσο το δυνατόν πιο ευγενικός) από τους περισσότερους. Πάρα πολλές φορές ακούγαμε την ατάκα «πού ήταν οι Εβραίοι όταν εμείς πολεμούσαμε με τους Γερμανούς;». Η Μπενβενίστε έχει κάνει στο συγκεκριμένο θέμα μια μοναδική εργασία, παρουσιάζει επώνυμα και όχι γενικά και αόριστα άτομα, τα οποία δραπέτευσαν στο βουνό και πολέμησαν τον Κατακτητή μέσα από τη δράση του ΕΛΑΣ. Κάποιοι ήταν κομμουνιστές, κάποιοι άλλοι όχι. Η δομή του κεφαλαίου βοηθάει πάρα πολύ τον αναγνώστη να παρακολουθεί τις ζωές των πρωταγωνιστών, υπάρχει η ζωή τους πριν τον πόλεμο, το πώς μπήκαν στο αντάρτικο, την δράση τους στα χρόνια της Κατοχής και τι έγινε μετά το τέλος του πολέμου. Προσωπικά βρήκα το κομμάτι αυτό του βιβλίου το πιο ενδιαφέρον.

Το δεύτερο μέρος ασχολείται με ένα θέμα, το οποίο στην συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων είναι εντελώς άγνωστο. Μιλάει για τους Εβραίους Θεσσαλονικείς (και όχι μόνο), οι οποίοι διεσώθησαν από τα κρεματόρια των στρατοπέδων συγκεντρώσεως, αλλά δεν επέστρεψαν πίσω στα σπίτια τους, αλλά παρέμειναν σε στρατόπεδα φιλοξενίας των συμμαχικών στρατευμάτων, μέχρι να μεταναστεύσουν είτε στην Παλαιστίνη, είτε στις ΗΠΑ. Τα άτομα αυτά είχαν την ονομασία «displaced persons» (DPs) ή «εκτοπισμένοι άνθρωποι» στα Ελληνικά. Η έρευνα βασίστηκε στην ζωή 73 συμπολιτών μας, οι οποίοι παρέμειναν εκτοπισμένοι στην Βαυαρική πόλη Φέλνταφιγκ (Feldafing). Η πορεία των συγκεκριμένων ανθρώπων είχε κάποια χαρακτηριστικά, τα οποία τους έφεραν στο τέλος του πολέμου στην περιοχή που έλεγχαν οι Αμερικάνικες δυνάμεις. Τα άτομα αυτά δεν ήταν μόνα, αλλά ζούσαν μαζί με χιλιάδες άλλους Εβραίους από άλλα κράτη. Στο κείμενο παρουσιάζεται η αγωνία τους για το αύριο, γνωρίζοντας ότι πλέον στην Θεσσαλονίκη δεν έχει μείνει πλέον τίποτα για αυτούς, ούτε οικογένεια, ούτε περιουσία. Η κατάσταση αυτή για μερικούς κράτησε μέχρι και 5 χρόνια μετά το τέλος του πολέμου.

Το τρίτο κομμάτι μιλάει για τα όσα πέρασαν οι Εβραίοι Θεσσαλονικείς στο στρατόπεδο Μπέργκεν-Μπέλσεν. Η αφήγηση των γεγονότων γίνεται μέσα από τα όσα πέρασε η οικογένεια του Μπενίκου και της Βαλερή Σαλτιέλ. Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των Εβραίων, πήγε στα στρατόπεδα του Άουσβιτς. Αυτό του Μπέργκεν-Μπέλσεν θεωρούνταν κάπως καλύτερο, αν και δύσκολα μπορεί να υπάρχει κάτι χειρότερο από το εργοστάσιο θανάτου του Άουσβιτς. Για το στρατόπεδο αυτό έχει αναφερθεί και η Νίνα Μπενρουμπή στο βιβλίο της, το οποίο έχουμε παρουσιάσει στη Vivlioniki. Εκεί στάλθηκαν όσοι Εβραίοι θεωρούνταν από τους Γερμανούς «προνομιούχοι», ήταν δηλαδή άτομα τα οποία βρίσκονταν στην κεφαλή της διοίκησης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Οι άνθρωποι αυτοί γνώρισαν με την επιστροφή τους την καχυποψία των υπολοίπων, που σε κάποιες περιπτώσεις ήταν απολύτως δικαιολογημένη (όπως για παράδειγμα με την περίπτωση του Αμπάλα), αλλά σε κάποιες άλλες ήταν δυστυχώς εντελώς άδικη. Συγκλονιστική η περιγραφή της επιστροφής αυτών των ανθρώπων πίσω στην Ελλάδα.

Η έρευνα της Μπενβενίστε είναι τόσο μεθοδική και λεπτομερής, που σε πολλά σημεία ο αναγνώστης θα χρειαστεί να κρατά και σημειώσεις. Φωτίζονται πτυχές του Ολοκαυτώματος, που για χρόνια κανείς δεν μιλούσε για αυτές ή δεν φάνταζαν τόσο «εμπορικές» όσο η γενοκτονία στα κρεματόρια του Άουσβιτς και του Μπιρκενάου. Ο Αλμπέρτος Ναρ επίσης στα κείμενά του πολλές φορές σχολίαζε το βάρος που κουβαλούσαν όσοι επέζησαν και πόσο δύσκολη ήταν η ζωή μετά, ακόμη και όταν οι άνθρωποι κατάφεραν και πάτησαν πάλι στα πόδια τους.

Προσωπικά βρήκα το βιβλίο εκπληκτικό. Μιλάμε για κείμενα τα οποία πρώτη φορά διαβάζει ο αναγνώστης και για κομμάτια της ιστορίας, τα οποία σπάνια έχουν ερευνηθεί. Το κείμενο δίνει επίσης στους μελλοντικούς ερευνητές ή και στους λογοτέχνες την ευκαιρία για περαιτέρω αναζήτηση της αλήθειας ή την έμπνευση για συγγραφή μυθιστορημάτων και λοιπών λογοτεχνικών έργων. Δύσκολο κάποιες στιγμές στην ανάγνωσή του, αλλά ιδιαίτερα σημαντικό για την ιστορική κληρονομιά της πόλης μας.

Η αυτοβιογραφία της Εβραίας Θεσσαλονικιάς Νίνας Μπενρουμπή

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Μια ζωή γλυκιά…και πικρή

Συγγραφέας: Νίνα Μπενρουμπή

Έκδοση: Σύγχρονοι Ορίζοντες (2004)

ISBN: 960-398-135-4

Τιμή: Περίπου €12

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Από την Vivlioniki έχουμε παρουσιάσει στο παρελθόν αρκετές μαρτυρίες επιζώντων του Ολοκαυτώματος των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Μία ακόμη είναι αυτή της Νίνας Μπενρουμπή. Το έργο αυτό είναι μια αυτοβιογραφία, μια διήγηση της ζωής της συγγραφέως από την ίδια, από την γέννησή της, μέχρι τις σύγχρονες ημέρες. Η συγγραφέας είναι γνωστή και από το βιβλίο της για τις Σεφαραδίτικες μαγειρικές συνταγές.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή, χωρίς κάτι το ιδιαίτερο. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν κάποιες φωτογραφίες από το οικογενειακό αρχείο της συγγραφέως, ενώ κάποια βιβλιογραφικά στοιχεία είναι διάσπαρτα στο κείμενο.

Και για την Μπενρουμπή ισχύει ό,τι ισχύει και για πολλούς άλλους συγγραφείς, οι οποίοι δεν είναι επαγγελματίες λογοτέχνες, αλλά θέλησαν να μοιραστούν κομμάτια της ζωής τους με τους αναγνώστες. Σε αυτές τις περιπτώσεις, νομίζω σημαντικότερο είναι να κρίνεται το κατά πόσον αυτά που γράφονται είναι ενδιαφέροντα, είτε ως ιστορία, είτε ως λαογραφία και η λογοτεχνική αξία του κειμένου να περνάει σε δεύτερη μοίρα. Αυτό το βιβλίο έχει κομμάτια, που μπορεί να είναι αδιάφορα, αλλά και άλλα που είναι ιδιαίτερα σημαντικά, τόσο για την ιστορία, όσο και για την τοπογραφία της Θεσσαλονίκης.

Η Μπενρουμπή γεννήθηκε στην Θεσσαλονίκη το 1923 και μεγάλωσε μέσα σε μια μεγαλοαστική οικογένεια Εβραίων της πόλης μας. Η συνοικία της βρισκόταν πέριξ της ευρύτερης περιοχής της Μαρτίου, κάτω από την σημερινή Νέα Εγνατία και πάνω από την σημερινή Ανθέων. Ο κόσμος που περιγράφει μοιραία λοιπόν είναι αυτός των μεγαλοαστών της πόλης. Τα σχολεία, τα κέντρα διασκέδασης, οι συνήθειες περιγράφουν έναν κόσμο ο οποίος, καλώς ή κακώς, ανήκει πια στο παρελθόν.

Τα βιώματα της συγγραφέως χαρακτηρίζονται, αν μη τι άλλω, από μια τεράστια ποικιλία. Έχει γνωρίσει τον πλούτο και την φτώχεια, την εποχή που την παρακαλούσε η μητέρα της να φάει, αλλά και την εποχή που έπρεπε να ζήσει με ένα ξεροκόμματο ψωμιού, τις συναντήσεις με τα τσάγια της υψηλής κοινωνίας, αλλά και τον καφέ από χόρτα και πριονίδι, τα μεγάλα ψηλοτάβανα σαλόνια, αλλά και τα παραπήγματα του Μπέργκεν-Μπέλσεν. Θεωρείται βεβαίως από τις τυχερές (όσο μπορεί να θεωρηθεί τυχερός κάποιος που γνώρισε από κοντά το Ολοκαύτωμα), καθώς η Ισπανική υπηκοότητα που είχε, την προστάτεψε από τα κρεματόρια και τους φούρνους του Άουσβιτς.

Αν και δεν υπάρχει κάποιος διαχωρισμός χρονικός στο βιβλίο, πέρα από τα κεφάλαια, προσωπικά ξεχωρίζω τρεις βασικές περιόδους, την εποχή του Μεσοπολέμου, όπου η συγγραφέας είναι παιδί, την εποχή του Πολέμου, όπου η συγγραφέας βιώνει όλους τους διωγμούς, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τις συνεχείς μετακινήσεις σε Ισπανία, Μαρόκο, Ιταλία, Παλαιστίνη, και την Μεταπολεμική εποχή, όπου περιγράφεται η ζωή της μετά το τέλος του εφιάλτη, το πως στάθηκε η οικογένειά της στα πόδια της και πως πρόκοψε.

Στην εποχή του Μεσοπολέμου, η συγγραφέας περιγράφει τα παιδικά της χρόνια και μέσα από αυτήν την περιγραφή, σκιαγραφείται η εικόνα της Θεσσαλονίκης, μέσα από τα μάτια μιας μεγαλοαστής. Όπως είναι φυσικό, εξαιτίας του μεγάλου ταξικού διαχωρισμού της εποχής, η Θεσσαλονίκη εμφάνιζε διαφορετικά πρόσωπα, ανάλογα με τις δυνατότητες του καθενός. Τα ιδιωτικά σχολεία, οι παραλιακές ταβέρνες και τα κέντρα διασκέδασης με τις μουσικές μπάντες που έφερναν από το εξωτερικό, στοιχεία από την καθημερινότητα των Εβραίων, των γιορτών τους, διάφορα λαογραφικά στοιχεία, παρουσιάζονται σε αυτό το μέρος. Η συγγραφέας ανήκει στην πρώτη γενιά Εβραίων, οι οποίοι αρχίζουν να μαθαίνουν Ελληνικά και μειώνεται έτσι το χάσμα μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων. Στο σπίτι βέβαια ομιλούνταν η Γαλλική, πράγμα ιδιαίτερα συνηθισμένο εκείνη την εποχή, όχι μόνο σε σπίτια Εβραίων, αλλά και Ελλήνων της μεγαλοαστικής τάξης. Μαζί με αυτά βέβαια, υπάρχουν και αναφορές στην οικογένειά της, στο πως γνώρισε τον μελλοντικό σύζυγό της, οι φιλίες και οι ασχολίες της. Εκείνη την εποχή, αν και είχαν γίνει γνωστά τα μέτρα του Χίτλερ ενάντια στους Εβραίους, πέρα από μια γενική ανησυχία, δεν υπήρχε κάτι περισσότερο, φαινόντουσαν όλα ιδιαίτερα μακρινά.

Αυτό που εγώ αποκαλώ εποχή του Πολέμου, περιλαμβάνει φυσικά και την Κατοχή, μέχρι την χρονιά της απελευθέρωσης της χώρας. Ξεκινά με την κήρυξη του Ελληνο-ιταλικού πολέμου, γεγονός που επηρεάζει τους πάντες. Γίνονται αναφορές στους Εβραίους στρατιώτες που έφυγαν για το μέτωπο και φυσικά στον συνταγματάρχη Μαρδοχαίο Φριζή, τον πρώτο νεκρό αξιωματικό του Ελληνικού Στρατού. Και στο κείμενο της Μπενρουμπή, όπως και σε πάρα πολλά άλλα, φαίνεται ο φόβος, αλλά κυρίως ο ενθουσιασμός των Ελλήνων κατά την διάρκεια αυτού του πολέμου. Σε αυτό το μέρος του βιβλίου, υπάρχει και μία αναφορά στην σύνθεση του πληθυσμού της πόλης και πιο συγκεκριμένα στον Εβραϊκό πληθυσμό και την οργάνωσή του. Με διαφορά το σημαντικότερο και πιο ενδιαφέρον κομμάτι, είναι οι αναφορές της στην περίοδο της Κατοχής και στις διώξεις του Εβραϊκού πληθυσμού. Γίνεται λόγος για τους Εβραίους πολιτοφύλακες και το μίσος των Εβραίων προς αυτούς, ενώ αναφέρεται και σε δύο λιγότερο γνωστά περιστατικά, την προσπάθεια του Ιταλού Προξενείου Θεσσαλονίκης να εφοδιάσει όσο το δυνατόν περισσότερα άτομα με το Ιταλικό διαβατήριο, ώστε να προστατεύονται ενάντια στις Γερμανικές διώξεις και την σύλληψη των Ισπανών Εβραίων της Θεσσαλονίκης, τους οποίους δεν προστάτευσε η Ισπανική Κυβέρνηση του Φράνκο. Ακολούθησε η μεταφορά τους στο γκέτο του Χιρς και από εκεί στο Μπέργκεν-Μπέλσεν. Οι κάτοχοι του Ισπανικού διαβατηρίου βέβαια ήταν τυχεροί, καθώς ναι μεν ήταν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, αλλά δεν στιγματίστηκαν στο μπράτσο και δεν πέρασαν τα δεινά των υπόλοιπων Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Από εκεί τους μετέφεραν στη συνέχεια στην Βαρκελώνη, μετά στο Μαρόκο, μετά στην Ιταλία για να καταλήξουν μέχρι το πέρας του πολέμου στην Παλαιστίνη. Αυτά εν συντομία, καθώς στο κείμενο υπάρχουν αρκετές πληροφορίες, άλλες γνωστές και άλλες όχι, για τις διώξεις και τα βάσανα των Εβραίων από τους Γερμανούς. Μόνο από την οικογένειά της, η συγγραφέας έχασε 23 άτομα.

Το τρίτο μέρος, αυτό της Μεταπολεμικής Εποχής περιγράφει την ζωή της συγγραφέως και της οικογένειάς της μετά την απελευθέρωση. Είναι η εποχή που παντρεύεται τον γιατρό Αλμπέρτο Μπενρουμπή (το οικογενειακό επίθετο της συγγραφέως ήταν Ρεβάχ), φτιάχνει την οικογένειά της, γεννιούνται τα παιδιά της. Επειδή προσωπικά με ενδιαφέρουν κυρίως τα ιστορικά στοιχεία, βρήκα αυτό το κομμάτι του βιβλίου το λιγότερο ενδιαφέρον, αν και σε κάποιους μπορεί να αρέσει.

Το βιβλίο είναι σαφές ότι δεν είναι μυθιστορηματικό. Όπως είπαμε και πριν, καλό είναι να μην κριθεί με λογοτεχνικά κριτήρια, πρόκειται για την μαρτυρία ενός ανθρώπου, ο οποίος έζησε ακραίες καταστάσεις και στάθηκε τυχερή, ώστε να μπορέσει να ορθοποδήσει και να προχωρήσει στην ζωή της. Υπάρχουν στο κείμενο κάποια ιστορικά λάθη (πχ η συγγραφέας αναφέρει ότι ο Εμπρησμός του Κάμπελ συνέβη το 1932, αντί του 1931 που είναι το σωστό), αλλά αυτά δεν αφαιρούν κάτι από την ουσία. Επίσης γίνονται πάρα πολλές αναφορές σε ονόματα, τα οποία η συγγραφέας φυσικό είναι να τα ξεχωρίζει και να τα ξέρει, αλλά ο αναγνώστης πιθανότατα να χρειαστεί να τα σημειώνει για να ξέρει σε ποιους αναφέρεται η Μπενρουμπή κάθε φορά. Το ύφος του βιβλίου δεν είναι μελαγχολικό, παρά τις πολλές δυσκολίες που πέρασε η συγγραφέας, αντίθετα υπάρχει μια νότα αισιοδοξίας, ενώ σε πάρα πολλά σημεία είναι φανερός ο έρωτας της Μπενρουμπή προς την Θεσσαλονίκη.

Νομίζω ότι αν το προσεγγίσετε ιστορικά το βιβλίο, θα σας αρέσει πολύ περισσότερο, καθώς οι πάρα πολλές οικογενειακές λεπτομέρειες μπορεί να μην αφορούν τους πιο πολλούς. Είναι από τα βιβλία που έχουν να σου προσφέρουν κάποια σημαντικά στοιχεία, η ανάγνωση είναι ιδιαίτερα εύκολη και ξεκούραστη. Δεν πρόκειται για ένα αριστούργημα, αλλά δεν νομίζω ότι γράφτηκε για να γίνει αριστούργημα.