50 χρόνια συναρπαστικών αλλαγών μιας Θεσσαλονίκης που χάθηκε

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Salonique 1870-1920.

Συγγραφέας: Catherine Pinguet

Έκδοση: CNRS Editions (Αύγουστος 2023)

ISBN: 978-2-271-14312-9

Τιμή: Περίπου €45

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Αν υπήρχε κάποιο βραβείο για το καλύτερο ξενόγλωσσο βιβλίο που μιλάει για την Θεσσαλονίκη σε μια χρονιά, τότε το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης νομίζω θα το κέρδιζε για το 2023. Το «Salonique 1870-1920» είναι ένα μοναδικό λεύκωμα που βασίστηκε σε κάποιες από τις φωτογραφίες της συλλογής του Pierre de Gigord και οι οποίες είχαν θέμα τους την Θεσσαλονίκη του τελευταίου τετάρτου του 19ου αιώνα και των δύο πρώτων δεκαετιών του 20ου. Όταν δηλαδή η πόλη βρισκόταν στο μεταίχμιο μεταξύ Δύσης και Ανατολής και τα ιστορικά γεγονότα θα άλλαζαν ολοκληρωτικά το πρόσωπο και τον χαρακτήρα της.

Η έκδοση είναι εξαιρετική. Το εξώφυλλο είναι από τα ομορφότερα που έχω δει σε βιβλίο. Πρόκειται για κομμάτι μιας μεγαλύτερης εικόνας του φωτογράφου Ali Eniss που μπορείτε να δείτε στις σελίδες 126-127 του βιβλίου και οι επιμελητές του λευκώματος επέλεξαν ένα μέρος της στο οποίο πρωταγωνιστεί μια κυρία με το ομπρελίνο της ανάμεσα σε ένα πλήθος αντρών στην Παλιά Παραλία της πόλης άλλοι εκ των οποίων είναι ντυμένοι με ευρωπαϊκά ρούχα και άλλοι με πιο παραδοσιακά. Η φωτογραφία αυτή, όπως και πολλές άλλες, μάλλον έχουν υποστεί ψηφιακή επεξεργασία ώστε να είναι πιο καθαρές και οι λεπτομέρειες που μπορεί να δει ο αναγνώστης είναι συγκλονιστικές, παρά την χρονική απόσταση μοιάζουν τα τοπία και οι άνθρωποι να είναι σύγχρονοί μας. Εξαιρετική η ποιότητα χαρτιού, ευανάγνωστα τα κείμενα και πολύ καλή η ταξινόμηση του υλικού. Προλογίζει ο Paul Salmona. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει η βιβλιογραφία. Με εξαίρεση κάποιες λίγες φωτογραφίες στο τέλος, οι υπόλοιπες είναι όλες ασπρόμαυρες. Το λεύκωμα συνοδεύει μια έκθεση η οποία άνοιξε τις πύλες της στο Παρίσι, στο Musée d’art et d’histoire du Judaïsme (Μουσείο Εβραϊκής Τέχνης και Ιστορίας) στις 19 Σεπτεμβρίου του 2023 και θα διαρκέσει έως τις 21 Απριλίου του 2024, οπότε αν βρεθείτε στο Παρίσι σε αυτό το διάστημα ίσως αξίζει να την επισκεφτείτε. Συνολικά έχουμε να κάνουμε με ένα εκδοτικό κόσμημα.

Από τις πρώτες κιόλας σελίδες ο αναγνώστης θα νιώσει μια μεγάλη συγκίνηση, καθώς στην σελίδα 10 υπάρχει η μοναδική, από όσο γνωρίζω, φωτογραφική απεικόνιση των Μαγεμένων (Las Incantadas) στην φυσική τους θέση και πριν αποκολληθούν από τον Emmanuel Miller το 1864 και μεταφερθούν στην Γαλλία. Στα προλογικά κείμενα πρώτο είναι αυτό του Paul Salmona, διευθυντή του Μουσείου Εβραϊκής Τέχνης και Ιστορίας, με τίτλο «D’un monde disparu» (Ένας εξαφανισμένος κόσμος). O Salmona σημειώνει την αξία του έργου της Pinguet, καθώς η μελέτη της βιβλιογραφίας προσδίνει ζωή και φωνή στις «σιωπηλές εικόνες». Μιλάει επίσης και για την σημασία του λευκώματος καθώς αναδεικνύει την σημασία της Εβραϊκής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης, η οποία από ό,τι φαίνεται δεν είναι γνωστή στην Ευρώπη και αλλού. Ακολουθεί ένα χρονολόγιο της πόλης από την ίδρυσή της έως και την λήξη της Κατοχής και τον Εμφύλιο Πόλεμο. Μετά έχουμε άλλα δυο προλογικά κείμενα, τα οποία καθώς είναι ανυπόγραφα θεωρώ ότι τα έχει γράψει η Pinguet. Το πρώτο έχει τίτλο «Deambulation en images» (Μια βόλτα στις εικόνες) και εδώ η συγγραφέας ουσιαστικά μιλάει για το περιεχόμενο των βιβλίων και για την δομή του. Το δεύτερο έχει τίτλο «Premiers photographes et studios» (Οι πρώτοι φωτογράφοι και τα πρώτα στούντιο) και έχει μεγάλο ενδιαφέρον καθώς μιλάει για τους πρώτους φωτογράφους που βρέθηκαν και εργάστηκαν στην Θεσσαλονίκη. Αναφορές γίνονται στα ονόματα των Paul Zepdji, των Αδερφών Λιόντα και του Γεώργιου Κολόμβου, στον Jean Leitmair και στον Albert Baubin καθώς βέβαια και στον Τούρκο Ali Eniss του οποίου πολλές φωτογραφίες υπάρχουν στο λεύκωμα και του οποίου το αρχείο βρέθηκε τυχαία σε μια κατεδάφιση στην Κωνσταντινούπολη. Ακολουθεί το κυρίως θέμα του βιβλίου, το οποίο χωρίζεται σε τρία μέρη που παρουσιάζονται με χρονολογική σειρά.

Το πρώτο μέρος έχει τίτλο «Salonique a l’epoque des reformes ottomanes, seconde moitie du XIXe siecle» (Η Θεσσαλονίκη στην εποχή των Οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, δεύτερο μισό του 19ου αιώνα) και χωρίζεται στα παρακάτω μικρότερα κεφάλαια:

1. Ville antique, juive et ottomane (Πόλη αρχαία, εβραϊκή και οθωμανική): Μια σύντομη ιστορική αναδρομή στο παρελθόν της πόλης, κυρίως σε αυτό που έχει σχέση με την εβραϊκή παρουσία. Έχουμε αναφορές σε κείμενα περιηγητών, όπως ο Βενιαμίν εκ Τουλέδης και ο Εβλιγιά Τσελεμπή, αλλά κυρίως γίνεται λόγος για κείμενα του 19ου αιώνα καθώς και για τις πρώτες φωτογραφίες που τραβήχτηκαν στην πόλη. Στο κεφάλαιο αυτό έχουμε μία φωτογραφία στην σελίδα 39 που δείχνει τα θαλάσσια τείχη της πόλης από το μακρινό 1863, μόλις δύο τέτοιες αποτυπώσεις έχουμε, το 2017 είχαμε δει μια ακόμη που είχε βρεθεί μετά από αναζήτηση στο διαδίκτυο και είχε αναρτηθεί στην ομάδα «Παλιές Φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης» στο Facebook.
2. La decennie 1870 (Η δεκαετία του 1870): Σύντομο κεφάλαιο, στο οποίο φυσικά κυριαρχεί η αναφορά στα γεγονότα της Σφαγής των Προξένων, τον Μάιο του 1876. Μου αρέσει ότι δίνονται στο βιβλίο οι πραγματικοί λόγοι των γεγονότων και όχι η αφορμή. Στο κεφάλαιο επίσης θα διαβάσει ο αναγνώστης και κάποια πράγματα για δυο σπουδαίες μορφές της Εβραϊκής Θεσσαλονίκης, τον Bezalel Saadi Halevy και τον Moise Allatini και ο λόγος είναι ότι πρόκειται για αυτούς που συνδέθηκαν σε μεγάλο βαθμό με την προοδευτική πνοή στην Εβραϊκή Κοινότητα που παρατηρήθηκε από το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα και μετά. [περισσότερα για την Σφαγή των Προξένων μπορείτε να διαβάσετε στο βιβλίο του Γιάννη Μέγα]
3. Mutations urbaines – Incendie de 1890 (Αστικές αλλαγές – Η Πυρκαγιά του 1890): Ενώ στο προηγούμενο κεφάλαιο γίνεται κυρίως αναφορά στην Σφαγή των Προξένων, εδώ η συγγραφέας μιλάει για τις επιχειρηματικές δυνατότητες που απέκτησε η πόλη μετά το 1870. Η διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ θα επηρεάσει θετικά την ανάπτυξη της πόλης (μαζί με τις μεταρρυθμίσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) και θα αρχίσουν να δημιουργούνται οι πρώτες βιομηχανίες (γίνεται λόγος για τους Μύλους Αλλατίνι), θα ξεκινήσει ο εκσυγχρονισμός της πόλης και ο κόσμος θα αρχίσει να μαθαίνει περισσότερα πράγματα για την Θεσσαλονίκη μέσα από τις φωτογραφίες του Paul Zepdji, για τις παλιές εκκλησίες, τα ρωμαϊκά μνημεία, τα τζαμιά κτλ. Η Μεγάλη Πυρκαγιά του 1890 θα προκαλέσει μεν μεγάλες ζημιές (για αυτήν θα μιλούσαμε όλοι αν δεν είχαμε και αυτήν του 1917), αλλά ταυτόχρονα θα δημιουργήσει ευκαιρίες για νέο σχεδιασμό της Θεσσαλονίκης και την απόκτηση ενός πιο αστικού χαρακτήρα.
4. Cosmopolitisme et pittoresque a travers l’ objectif de Paul Zepdji (Κοσμοπολιτισμός και γραφικότητα μέσα από τον φακό του Paul Zepdji). Ο Zepdji δεν έμεινε γνωστός μόνο για κάποιες από τις πρώτες φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης, αλλά και το ότι αποτύπωσε με τον φακό τους και πρόσωπα της Θεσσαλονίκης τα οποία προέρχονταν από διάφορες φυλές και κόσμους. Τις περισσότερες (αν όχι όλες) πιστεύω ότι μπορείτε να τις βρείτε εύκολα στο διαδίκτυο, αν δεν τις έχετε ήδη δει. Η συγγραφέας εδώ στο κείμενό της ξεκινάει με αναφορές στους Εβραίους εργάτες και δίνει μάλιστα μια σειρά παραδειγμάτων για τους χαμάληδες και τις διαφορετικές κατηγορίες που υπήρχαν για αυτό το επάγγελμα. Στη συνέχεια δίνει κάποια στοιχεία για τους Εβραίους που ανήκαν σε αυτό που λέμε «μεσαία τάξη» (αν και τότε η έννοια αυτή είχε κάπως διαφορετική σημασία), ενώ υπάρχει σχολιασμός για τηνς ελληνική κοινότητα και την βουλγαρική. Όλα αυτά δίνονται συνοδεία φωτογραφιών με Θεσσαλονικείς από κάθε καταγωγή και προέλευση, από Εβραιοπούλες με παραδοσιακές φορεσιές μέχρι Τσιγγάνους οι οποίοι ζούσαν για αιώνες στην πόλη.
5. L’affaire Dreyfus a Salonique (Η υπόθεση Dreyfus στη Θεσσαλονίκη): Ενδιαφέρον κεφάλαιο, αν και δεν υπάρχει κάποιο ιδιαίτερο φωτογραφικό υλικό να το συνοδεύει. Η υπόθεση Ντρέιφους που συγκλόνισε την Γαλλία στα τέλη του 19ου αιώνα δεν θα ήταν δυνατό να μην επηρεάσει και την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης, η οποία στάθηκε στο πλάι του Ντρέιφους και μάλιστα τα πολύ μεγάλα ονόματα της πόλης, τα οποία στήριξαν και ευχαρίστησαν τον Εμίλ Ζολά, αλλά και άλλους που συμπαραστάθηκαν στον Γάλλο αξιωματικό. Ενδιαφέρον έχει το σχόλιο ότι τότε αρχίζουν να υπάρχουν οι πρώτες αντισημιτικές εκδηλώσεις στην πόλη, οι οποίες προέρχονταν από τους Έλληνες και η πραγματική αιτία για αυτές ήταν ο εμπορικός ανταγωνισμός μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Γίνεται και αναφορά στον πόλεμο του 1897 μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, στον οποίοι οι Εβραίοι Θεσσαλονικείς είχαν στηρίξει την Τουρκία και αυτό ήταν ένας επιπλέον λόγος αντιπαράθεσης μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων.

Το δεύτερο μέρος έχει τίτλο «Salonique 1900-1912» (Θεσσαλονίκη 1900-1912) και χωρίζεται στα παρακάτω μικρότερα κεφάλαια:

1. Les sabbateens Saloniciens (Οι Σαββατιανοί Θεσσαλονικείς): Κοινώς το κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στους Ντονμέδες της πόλης μας. Το κεφάλαιο ξεκινάει χρονικά από τον Σεπτέμβριο του 1900, όταν στην Θεσσαλονίκη γίνονται γιορτές προς τιμήν του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β’, για τα 25 χρόνια από την ενθρόνισή του. Δίνονται κάποιες πληροφορίες για κάποιες εκδηλώσεις και για τα εγκαίνια που έγιναν στους νέους Μύλους Αλλατίνι (οι παλιοί είχαν καταστραφεί σε μια πυρκαγιά). Το υπόλοιπο πάντως κομμάτι του κεφαλαίου έχει να κάνει με την κοινότητα των Ντονμέδων, το πώς ιδρύθηκαν, τις τρεις κάστες τους, τους τομείς της δραστηριοποίησής των και κυρίως την σημασία που είχαν δείξει στην εκπαίδευση και το πόσο πιο προοδευτικοί ήταν σε σύγκριση με τους υπόλοιπους μουσουλμάνους. Οι περισσότερες φωτογραφίες του κεφαλαίου έχουν να κάνουν με το Γενί Τζαμί, το παλιό αρχαιολογικό μουσείο της Θεσσαλονίκης, το οποίο λέγεται ότι το είχαν φτιάξει Ντονμέδες για να εξυπηρετεί τις θρησκευτικές τους ανάγκες.
2. Panorama d’est en ouest (Πανόραμα από ανατολικά προς δυτικά): Εδώ η Pinguet θα κάνει μια περιήγηση στην πόλη (όχι μόνο στο ιστορικό της κέντρο), ξεκινώντας από τα ανατολικά και την συνοικία των Εξοχών με τις πολυτελείς επαύλεις που χτίστηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα, αποτέλεσμα της αύξησης του πληθυσμού και της ανάγκης των αστών και μεγαλοαστών της πόλης να ζήσουνε σε καλύτερες συνθήκες και με περισσότερες ανέσεις. Το τραμ θα βοηθήσει ιδιαίτερα στην ανάπτυξη της περιοχής, όπως φυσικά και το ότι η περιοχή είχε καλύτερο κλίμα και καθαρή θάλασσα. Πηγαίνοντας προς τα δυτικά θα σταθεί στην περιοχή του Λευκού Πύργου και στα μαγαζιά στην Παλιά Παραλία και στην Πλατεία Ελευθερίας (τότε ήταν απλά η «Παραλία» και η «Πλατεία Ολύμπου»), θα μιλήσει για τα νοσοκομεία της Θεσσαλονίκης και το νηματουργείο Σαΐας (το μόνο εργοστάσιο που ήταν μέσα στο κέντρο της πόλης), θα περάσει από το νέο λιμάνι που χτιζόταν, από εκεί στον Παλαιό Σιδηροδρομικό Σταθμό και το Μπεχ Τσινάρ για να καταλήξει στις βιομηχανίες που είχαν χτιστεί λίγο πιο πέρα. Το φωτογραφικό υλικό του κεφαλαίου είναι εξαιρετικό, αξίζει να δείτε ολόκληρη την φωτογραφία του εξώφυλλου στις σελίδες 126-127 και τις φωτογραφίες από τον Παλιό Σιδηροδρομικό Σταθμό στις σελίδες 135-136. Φωτογράφος εδώ είναι ο Ali Eniss.
3. Dans la tourmente des insurrections macedoniennes (Στις ταραχές των μακεδονικών εξεγέρσεων): Δεν θα μπορούσαν να λείπουν τα γεγονότα με τους «Βαρκάρηδες» που συνέβησαν την άνοιξη του 1903 και τα οποία ταρακούνησαν την πόλη. Αναφέρονται στο κεφάλαιο αυτό και τα αίτια των επιθέσεων, αν και το φωτογραφικό υλικό είναι πολύ λίγο. Με αφορμή πάντως τα γεγονότα αυτά, η Pinguet μιλάει και για το ξενοδοχείο «Κολόμπο» που είχε ανοίξει ο Ιταλός Angiolino Colombo στον Φραγκομαχαλά το 1882. Γίνεται λόγος επίσης για τις επιπτώσεις που είχαν αυτές οι επιθέσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, καθώς οι Μεγάλες Δυνάμεις απαίτησαν η τουρκική χωροφυλακή να περάσει στον έλεγχο ξένων δυνάμεων και γράφει μάλιστα ότι για την Θεσσαλονίκη την ευθύνη την είχαν αναλάβει οι Ρώσσοι. [περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε στο βιβλίο «Οι <<Βαρκάρηδες>> της Θεσσαλονίκης: Η αναρχική Βουλγάρικη ομάδα & οι βομβιστικές ενέργειες του 1903»]
4. Salonique, berceau de la «Revolution» jeune-turque (Θεσσαλονίκη, κοιτίδα της «Επανάστασης» των Νεότουρκων): Κεφάλαιο αφιερωμένο σε ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν στην Θεσσαλονίκη και τα οποία έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην μοίρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και στη γέννηση της σημερινής Τουρκίας. Η Επανάσταση των Νεότουρκων συνδέθηκε με την πόλη μας, καθώς εδώ ήταν η βάση του κινήματος και για λίγο καιρό είχε δώσει ελπίδες ότι θα αλλάξει η μοίρα των υπηκόων και ότι όλοι θα είναι ίσοι ανεξαρτήτως θρησκείας και φυλής. Στην Θεσσαλονίκη θα μεταφερθεί εξόριστος και ο Σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Β’. Στο κείμενο σχολιάζονται και οι πρώτες αντιδράσεις, με απεργίες, την ανάπτυξη του συνδικαλιστικού κινήματος (με πρωταγωνιστή τον Αβραάμ Μπεναρόγια), ενώ στο τέλος υπάρχει σχόλιο και για την διαφορετική τροπή που πήραν τα πράγματα, με τους Νεότουρκους ουσιαστικά να μην θέλουν την ισότητα των ανθρώπων, αλλά τον βίαιο εκτουρκισμό τους και την υποταγή τους. Πολύ ενδιαφέρουσες οι φωτογραφίες με τους εορτασμούς και τα πανηγύρια. [περισσότερα μπορείτε να διαβάσετε στο βιβλίο «Η επανάσταση των Νεότουρκων στη Θεσσαλονίκη»]
5. Juin 1911, visite du Sultan Mehmed V Resad (Ιούνιος 1911, η επίσκεψη του Σουλτάνου Μεχμέτ E’ Ρεσάτ): Το μέρος αυτό του βιβλίου κλείνει με ένα κείμενο για την επίσκεψη στην Θεσσαλονίκη του Μεχμέτ Ρεσάτ, του τελευταίου Σουλτάνου που επισκέφτηκε την Θεσσαλονίκη. Πέρα από κάποια σχόλια για την επίσκεψη, τους λόγους και τις εκδηλώσεις που έγιναν, προσωπικά περισσότερο ενδιαφέρον μου φάνηκε το κομμάτι στο τέλος αυτού του κεφαλαίου, το οποίο μιλάει για την γέννηση στην Θεσσαλονίκη του τουρκικού εθνικισμού ή παντουρκισμού ή τουρανισμού. Και έχει μια παράγραφο για έναν Εβραίο που ζούσε στην Θεσσαλονίκη, τον Moise Cohen, ο οποίος έγινε από τους φανατικότερους υπέρμαχους του παντουρκισμού στην αρχή και του κεμαλισμού στην συνέχεια. [περισσότερα για την επίσκεψη του Σουλτάνου Μουράτ Ε’ μπορείτε να διαβάσετε στο βιβλίο «Εκατό χρόνια από την επίσκεψη του σουλτάνου Mehmet Reşat στη Θεσσαλονίκη (1911-2011)»]

Το τρίτο μέρος έχει τίτλο «Salonique 1912-1919» (Θεσσαλονίκη 1912-1919) και χωρίζεται στα παρακάτω μικρότερα κεφάλαια:

1. La conquete grecque, 1912-1913 (Η ελληνική κατάκτηση, 1912-1913): Το πρώτο αυτό κεφάλαιο του τελευταίου μέρους του βιβλίου ξεκινάει με την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τα ελληνικά στρατεύματα (ή την «κατάκτηση» για την συγγραφέα ή την «προσάρτηση» για άλλους). Η Pinguet εξετάζει το γεγονός αυτό κυρίως μέσα από την ματιά των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι ήταν δυσαρεστημένοι αρκετά με αυτήν την εξέλιξη. Γράφει ότι τον πρώτο καιρό είχαν παρατηρηθεί βιαιότητες, μιλάει για βιασμούς, δολοφονίες, επεισόδια κα. Αναφέρει ότι κάποιοι Εβραίοι θέλησαν να γίνουν υπήκοοι ξένων κρατών (αναφέρονται Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία κα). Γενικά μάλλον με μελανά χρώματα περιγράφει την είσοδο του ελληνικού στρατού και την επικύρωση της ελληνικής κυριαρχίας με το πέρας των Βαλκανικών Πολέμων.
2. Premiere Guerre Mondiale, Salonique, base arriere de l’armee d’Orient (Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, Θεσσαλονίκη, οπiσθοφυλακή της Στρατιάς της Ανατολής): Το μεγαλύτερο κεφάλαιο όλου του βιβλίου. Τα χρόνια αυτά είναι γεμάτα με γεγονότα για την Θεσσαλονίκη. Χιλιάδες στρατιώτες εγκαθίστανται στα πέριξ της πόλης, οι Θεσσαλονικείς έρχονται σε επαφή με ανθρώπους από όλο τον πλανήτη, γίνεται το Κίνημα της Εθνικής Αμύνης, η Πλατεία Ελευθερίας, η Παραλία, τα καφέ, τα ξενοδοχεία και η αγορά ζεις χρυσές εποχές, η πόλη βομβαρδίζεται από τα Ζέπελιν αλλά ένα καταρρίπτεται και γίνεται θέαμα, οι ξένοι αντικρύζουν μια πόλη περίεργη, βρόμικη, πολυάνθρωπη, με Εβραίους, Χριστιανούς και Μουσουλμάνους να φτιάχνουν ένα ιδιαίτερο χαρμάνι. Οι φωτογραφίες εδώ είναι πολλές και για κάθε μία από αυτές η Pinguet έχει φτιάξει ένα ιστορικό κείμενο πολύ ενδιαφέρον. Κυρίως βέβαια οι πηγές της είναι γαλλικές και φαίνεται ότι το ελληνικό στοιχείο δεν το εμπιστεύονταν, ούτε το συμπαθούσαν ιδιαίτερα.
3. «El incendio de Salonica» (Η Πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης): Θα ήταν αδύνατο φυσικά να λείψει το κεφάλαιο για την Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917, το φωτογραφικό υλικό άλλωστε από εκείνες τις μέρες είναι πλουσιότατο. Και εδώ η συγγραφέας θα συνδυάσει την ιστορική αφήγηση με το φωτογραφικό υλικό, το οποίο είναι ουσιαστικά η αφορμή για τα κείμενα. Δεν θα μάθουμε εδώ κάτι διαφορετικό από όσα έχουμε ήδη διαβάσει για την Μεγάλη Πυρκαγιά σε άλλες εκδόσεις.
4. Salonique picturale et en couleur (Η Θεσσαλονίκη σε εικόνες και χρώματα): Εντυπωσιακές είναι οι φωτογραφίες που είχαμε δει στο παρελθόν από το εξαιρετικό λεύκωμα με θέμα υλικό της συλλογής του Albert Kahn, στις οποίες η πόλη της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα παρουσιάζεται με τα χρώματά της. Στο τελευταίο αυτό κεφάλαιο του βιβλίου γίνεται φυσικά λόγος για τον Auguste Léon και τον Léon Busy και τις επισκέψεις τους στην πόλη. Στις σελίδες του βιβλίου παρουσιάζονται και κάποιες λίγες ενός ανώνυμου φωτογράφου, όχι της ίδιας ποιότητας με αυτές της συλλογής Kahn, αλλά όμορφες και ιδιαίτερες και μοναδικές. Στο κείμενο η συγγραφέας θα κάνει και ένα σχόλιο για την επιχείρηση να σβηστεί κάθε ίχνος της μουσουλμανικής παρουσίας στην πόλη από τις ελληνικές αρχές, με την κατεδάφιση όλων των μιναρέδων πλην αυτού της Ροτόντας, την καταστροφή του Μεβλεβιχανέ, των νεκροταφείων κτλ.

Ακολουθεί ο επίλογος στον οποίον δεν υπάρχουν φωτογραφίες να τον συνοδεύουν, απλά ένα κείμενο στο οποίο η Pinguet μιλάει για τα χρόνια που ακολούθησαν το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, με την άφιξη των προσφύγων μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, την «ελληνοποίηση» της Θεσσαλονίκης με το σβήσιμο των μουσουλμανικών χαρακτηριστικών της πόλης, τον αντισημιτισμό του Μεσοπολέμου μέχρι το Ολοκαύτωμα της πόλης κατά την Κατοχή. Κυρίως η συγγραφέας τα βλέπει τα πράγματα μέσα από γεγονότα που είχαν σχέση με τους Εβραίους Θεσσαλονικείς και γεγονότα που επηρέασαν τα μέλη αυτής της κοινότητας της πόλης.

Το ιδιαίτερο που έχει αυτό το λεύκωμα είναι ότι δεν έχουμε απλά κάποιες φωτογραφίες στις σελίδες, αλλά η Pinguet τις έχει ως αφορμή για να γράψει τα ιστορικά κείμενα. Το πάντρεμα εικόνας και λόγου είναι εξαιρετικό και σε συνδυασμό με την ψηφιακή επεξεργασία των φωτογραφιών δίνει μια πολύ ιδιαίτερη ζωντάνια. Δεν ξέρω αν κάποιοι μπορεί να έχουν ενστάσεις για αυτήν την επεξεργασία, ίσως να ισχυρίζονται ότι χάνει κάτι από την γνησιότητα, αλλά προσωπικά με συνάρπασε και με μετέφερε στον χρόνο και στον τόπο.

Μπορεί σε πολλά σημεία στην ανάρτηση να αποκαλώ το βιβλίο «λεύκωμα», αλλά θα ήταν λάθος να μείνετε μόνο στις φωτογραφίες. Τα κείμενα είναι εξαιρετικά και αποτέλεσμα μιας μεγάλης έρευνας σε μια πλούσια βιβλιογραφία, βασισμένη βέβαια κυρίως σε γαλλικές πηγές. Θεωρώ ότι δίνεται μια ρεαλιστική εικόνα της Θεσσαλονίκης και των τεράστιων αλλαγών που αυτή υπέστη στο χρονικό διάστημα από τα μέσα του 19ου αιώνα έως το 1920.

Προσωπικά το βιβλίο το λάτρεψα. Εικόνα και κείμενο. Εκπληκτική έκδοση, σίγουρα θα μαγευτεί κάποιος πρώτα από τις φωτογραφίες, δεν θυμάμαι πολλές φορές που να μπόρεσε μια εικόνα να με ταξιδέψει τόσο εύκολα. Για την περίοδο που εξετάζει είναι μια πολύ καλή μελέτη. Σας το συστήνω ανεπιφύλαχτα για να ταξιδέψετε κι εσείς στον χρόνο και στον τόπο μιας πόλης που χάθηκε.

Οι Αμπελόκηποι και η Επτάλοφος μέσα από την ιστορία των οδών τους

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: ΟΔΟΙπορικό στους Αμπελόκηπους Θεσσαλονίκης

Συγγραφέας: Κώστας Κούρτης

Έκδοση: Κέντρο Ιστορίας Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης (2021)

ISBN: 978-960-99908-3-7

Τιμή: Δωρεάν

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Πόσοι από τους σημερινούς κατοίκους των Αμπελοκήπων γνωρίζουν ποια ήταν τα όρια μεταξύ Αμπελοκήπων και Επταλόφου; Πόσοι γνωρίζουν για την προέλευση των ονομάτων των δρόμων στους οποίους κινούνται; Και πόσοι ίσως ξέρουν για τους Αμπελόκηπους αστών και αμπελουργών; Το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης δίνει απαντήσεις για πάρα πολλά από αυτά τα ερωτήματα και πολλά άλλα καθώς θα μας ταξιδέψει ιστορικά και γεωγραφικά σε αυτήν την περιοχή της πόλης μας.

Η έκδοση είναι λιτή και απλή. Στο εξώφυλλο κυριαρχεί η φωτογραφία μιας οικίας κάποιας παλιάς Επταλοφίτικης οικογένειας που έχουμε δει στο βιβλίο του Ευάγγελου Χεκίμογλου για την ιστορία των Αμπελοκήπων. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν η βιβλιογραφία και ένα ευρετήριο ονομάτων των οδών. Προλογίζει με χαιρετισμό ο νυν πρόεδρος του Κέντρου Ιστορίας Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης (ΚΙΑΘ) Γρηγόρης Μπρέντας. Συνολικά μια όμορφη δουλειά.

Τον Κώστα Κούρτη τον είχαμε γνωρίσει στη Vivlioniki μέσα από ένα άλλο βιβλίο του το οποίο ήταν και πάλι αφιερωμένο στους Αμπελοκήπους. Αφορμή για την συγγραφή αυτού του έργου ήταν το όνομα μιας παλιάς οδού της περιοχής, η οδός Αριστάτου (νυν Χρήστου Ράπτη). Η αναζήτηση για το ποιος ήταν αυτός ο Αρίστατος δεν απάντησε στην ερώτηση, αλλά όπως μερικές φορές συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις βρέθηκε υλικό ενδιαφέρον για μια άλλη μελέτη. Έτσι λοιπόν ο Κούρτης έψαξε και βρήκε τις αποφάσεις ονοματοθεσίας των πρώτων δρόμων που βρίσκονταν στην ευρύτερη περιοχή των Αμπελοκήπων, οι οποίες χρονολογούνταν από το 1931, όταν ακόμη η περιοχή ήταν κομμάτι του Δήμου Θεσσαλονίκης. Και βάσει αυτού του υλικού καθώς επίσης και με την βοήθεια διαφόρων άλλων αρχείων και εφημερίδων, μπόρεσε να συντάξει έναν χάρτη με τα όρια των συνοικιών που σχημάτιζαν την περιοχή των Αμπελοκήπων. Προχώρησε δε και ένα βήμα παραπέρα και έγραψε πληροφορίες για το τι σημαίνει το όνομα των σημαντικότερων δρόμων της περιοχής. Κάτι ανάλογο, σχετικά με τα ονόματα των δρόμων, είχαμε δει και σε ένα βιβλίο των Κωνσταντίνου και Μελέτιου Νίγδελη για την περιοχή των Συκεών. Πάμε να ρίξουμε λοιπόν μια ματιά στο βιβλίο, το οποίο αποτελείται από έξι κεφάλαια.

Το πρώτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Οι συνοικισμοί «Αμπελόκηποι» και «Επτάλοφος» – Οικιστική ανάπτυξη έως το έτος 1931″. Γενικά στο βιβλίο η χρονολογία του 1931 είναι σημαντική όπως θα δούμε. Εδώ πάντως έχουμε μια σύντομη αναφορά στις πρώτες εγκαταστάσεις προσφυγικών πληθυσμών στην περιοχή. Ο Κούρτης υποστηρίζει ότι αρχικά έγινε η Επτάλοφος και στην συνέχεια οι Αμπελόκηποι, με πολύ μικρή χρονική διαφορά. Μάλιστα για την Επτάλοφο υποστηρίζει ότι προηγήθηκε η εγκατάσταση στον Ντενεκέ Μαχαλά (δεν πρέπει να τον μπερδεύει κάποιος με τον Ντενεκέ Μαχαλά που υπήρχε στην Ξηροκρήνη) και στην συνέχεια στην υπόλοιπη περιοχή. Αναφέρονται και κάποιες διαφορές στον τρόπο που έγινε αυτή η προσφυγική εγκατάσταση καθώς και ένας διαχωρισμός ο οποίος είναι μάλλον ελάχιστα γνωστός σήμερα, σε Αμπελοκήπους Αμπελουργών και Αμπελοκήπους Αστών (έχει σχέση με το επάγγελμα των προσφύγων πριν τον ερχομό τους στην Θεσσαλονίκης). Πολύ ωραίο κεφάλαιο με αρκετά άγνωστα για μένα στοιχεία.

Το δεύτερο κεφάλαιο έχει τίτλο «Ονοματοθεσία οδών». Είναι το 1931 όταν επί δημαρχίας του Χαρίσιου Βαμβακά το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Θεσσαλονίκης δίνει ονόματα στους διάφορους δρόμους των Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης, 45 στο σύνολο. Κάποια από τα ονόματα αυτά των δρόμων θα μείνουν μέχρι τις ημέρες μας, κάποια θα αλλάξουν ενώ μερικού δρόμοι θα χαθούν εντελώς από την ανάπτυξη της περιοχής.

Το τρίτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Χαρτογράφηση της υπό έρευνα περιοχής – Οριοθέτηση των συνοικισμών». Ο Κούρτης έχοντας τα αρχικά ονόματα των δρόμων και τα αρχεία από τα σχολεία εκείνης της εποχής φτιάχνει πάνω στον σημερινό χάρτη της περιοχής τα όρια των διαφόρων περιοχών των Αμπελοκήπων, τα οποία σήμερα φαντάζομαι δεν είναι καθόλου ευδιάκριτα. Έτσι λοιπόν φαίνεται ότι η σημερινή οδός Βενιζέλου (τότε οδός Ηρούς) ήταν το κύριο σύνορο μεταξύ Αμπελοκήπων και Επταλόφου, ενώ οι Αμπελόκηποι Αμπελουργών με τους Αμπελόκηπους Αστών χωρίζονταν από την σημερινή οδό Γιαννακοπούλου (τότε οδός Μεσοχωρίου…που είχε πάρει το όνομά της επειδή χώριζε τις δυο συνοικίες!). Στο κεφάλαιο αυτό υπάρχουν και δύο ενδιαφέροντες χάρτες για να μπορεί πιο εύκολα ο αναγνώστης να καταλάβει αυτά τα όρια.

Το τέταρτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Μια κριτική ματιά στα ονόματα των δρόμων». Πρόκειται για έναν σύντομο σχολιασμό σχετικά με το γιατί επιλέχθηκαν συγκεκριμένα ονόματα για κάποιες περιοχές.

Το πέμπτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Αναλυτική παρουσίαση των ονομάτων των δρόμων». Εδώ γίνεται λόγος για την προέλευση των ονομάτων των οδών όπως αυτές είχαν «βαφτιστεί» το 1931. Κάποια από αυτά προέρχονταν από την μυθολογία, κάποια από τους τόπους προέλευσης των προσφύγων και κάποια ήταν μάλλον άσχετα (πχ οδός Ηλίου). Αξίζει να σημειωθεί ότι κάποια ονόματα είχαν σχέση με κάποια γεωγραφικά στοιχεία της περιοχής. Έτσι πέρα από την οδό Μεσοχωρίου που αναφέραμε νωρίτερα, υπάρχει και η οδός Τριποτάμου (νυν Μεγάλου Αλεξάνδρου), η οποία πήρε το όνομά της επειδή τρία ρέματα της περιοχής συναντούνταν σε εκείνο το σημείο (μαθαίνουμε στις σελίδες ότι οι σημερινές οδοί Ακριτών, 28ης Οκτωβρίου και Ιατρού Γωγούση ήταν παλιά ρέματα).

Το έκτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Νεότεροι δρόμοι – Τοπικού ενδιαφέροντος». Εδώ παρουσιάζονται στοιχεία για τα πρόσωπα που έδωσαν το όνομά τους στους σύγχρονους δρόμους των Αμπελοκήπων. Κυρίως μιλάμε για δημάρχους και για κάποιους δολοφονημένους στις άγριες περιόδους που πέραση η χώρα μας κατά τον 20ο αιώνα. Έτσι λοιπόν έχουμε τα ονόματα πρώην δημάρχων των Αμπελοκήπων όπως η οδός Κανάκη, η οδός Ελμάζη, η οδός Ράπτη και η οδός Τζεκάκη. Από τους δολοφονημένους Αμπελοκηπιώτες ξεχωρίζει σίγουρα το όνομα του Γιάννη Χαλκίδη αλλά και του Γεωργίου Σκεπάρνη. Ο πρώτος δολοφονήθηκε κατά την Δικτατορία του 1967 και ο δεύτερος από την δράση της ΟΠΛΑ στους Αμπελόκηπους. Βέβαια ο Σκεπάρνης πιθανότατα θα έβρισκε θέση στις ταμπέλες των οδών και χωρίς την δολοφονία του, λόγω της πολύ σημαντικής του δράσης στα εκπαιδευτικά πράγματα της περιοχής αλλά και για τα συσσίτια που οργάνωνε κατά την Κατοχή. Υπάρχει επίσης οδός Στράτου Διονυσίου καθώς ο γνωστός τραγουδιστής έζησε για μέρος της ζωής του στους Αμπελόκηπους.

Προσωπικά βρήκα το βιβλίο πολύ χρήσιμο αν και δεν είμαι κάτοικος Αμπελοκήπων. Μας προσφέρει σημαντικά ιστορικά στοιχεία και βοηθά κάποιον στο να γνωρίσει καλύτερα αυτήν την περιοχή. Σίγουρα απευθύνεται πρώτα και κύρια σε όσους μένουν στον Δήμο αυτόν σήμερα και πιστεύω ότι πρέπει να διαβαστεί από όσο το δυνατόν περισσότερους Αμπελοκηπιώτες.

Δοσίλογοι και μεσεγγυούχοι της Κατοχικής Θεσσαλονίκης

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Μεσεγγυούχοι και δοσίλογοι και το τέλος της εβραϊκής επιχειρηματικότητας στην κατοχική Θεσσαλονίκη

Συγγραφέας: Γιάννης Καρατζόγλου

Έκδοση: Επίκεντρο (2023)

ISBN: 978-618-204-344-8

Τιμή: Περίπου €24

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Όταν με το καλό τελειώσει η φετινή χρονιά και κάτσουμε να δούμε ποιες εκδόσεις ήταν αυτές που ξεχώρισαν, το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης θα είναι σίγουρα μία από αυτές. Οι λόγοι είναι πολλοί και για κάποιους από αυτούς θα μιλήσουμε στην συνέχεια. Ο Γιάννης Καρατζόγλου μέσα από μια τεράστια αναζήτηση και έρευνα δίνει στις έννοιες «μεσεγγυούχος» και «δοσίλογος» όνομα και ταυτότητα, φανερώνει το μέγεθος του πλιάτσικου που έγινε στις εβραϊκές επιχειρήσεις, αναφέρει τις ευθύνες των επίσημων φορέων του κράτους και φωτίζει μια μάλλον άγνωστη στους περισσότερους πλευρά της κατοχικής ιστορίας της Θεσσαλονίκης.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή. Χρησιμοποιήθηκε χαρτί Chamois των 80gr. Μου άρεσε αισθητικά το εξώφυλλο με την επιλογή του χρώματος, κυριαρχεί μια συγκλονιστικη΄φωτογραφία από μια πορεία διαμαρτυρίας που είχαν κάνει κάποιοι από τους ελάχιστους επιζώντες του Ολοκαυτώματος για την εγκατάλειψη που βίωναν από το επίσημο ελληνικό κράτος. Στο πίσω αυτί του βιβλίου υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για την εικόνα αυτή. Υπάρχουν σημειώσεις στο κάτω μέρος πολλών σελίδων, βιβλιογραφία και πηγές είναι στο τέλος, ενώ υπάρχει και ένα αρκετά μεγάλο παράρτημα με πίνακες (κοντά στις 70 σελίδες) το οποίο θα δούμε αργότερα. Ιδιαίτερα πυκνογραμμένο κείμενο, αλλά δεν θα μπορούσε να γίνει και αλλιώς. Συνολικά μια όμορφη δουλειά.

Τον Γιάννη Καρατζόγλου στη Vivlioniki τον έχουμε γνωρίσει μέσα από τρία βιβλία του. Χρονικά το παλαιότερο ήταν μια μελέτη για την λογοτεχνία της Θεσσαλονίκης, που είχε κυκλοφορήσει το μακρινό 1978. Το 2014 από το Επίκεντρο είχε κυκλοφορήσει μια μελέτη του για τον αφανισμό των Εβραίων Θεσσαλονικέων που είχαν βρεθεί στην Γαλλία, ενώ το πιο πρόσφατο έργο του που είδαμε στο ιστολόγιο ήταν από το 2018 μια μελέτη με αφορμή το ημερολόγιο του Εβραίου Θεσσαλονικέα Βενιαμίν Χαΐμ Καπόν. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Καρατζόγλου δεν είχε σπουδάσει ιστορία, αλλά η αγάπη και το μεράκι του τον οδήγησαν να μας παρουσιάσει δυο εξαιρετικά βιβλία ιστορικού περιεχομένου στο παρελθόν, ενώ το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης είναι η διδακτορική του διατριβή που εγκρίθηκε το 2022.

Ας πάμε όμως να ρίξουμε μια ματιά στο βιβλίο και για να ξεκινήσω θα πιαστώ από το ότι έχουμε να κάνουμε με μια διδακτορική διατριβή. Που σημαίνει ότι σε πολλά σημεία το ύφος είναι ακαδημαϊκό και ίσως κουράσει τον μέσο αναγνώστη. Επίσης η έρευνα που έχει γίνει είναι πάρα πολύ μεγάλη, σε δικογραφίες, σε αρχεία φορέων, σε λίστες επιμελητηρίων, σε εφημερίδες, ιδιωτικά αρχεία κτλ. Δεν νομίζω ότι είναι εύκολο για κάποιον να το ξεκινήσει και να το διαβάζει από την αρχή, ίσως είναι καλύτερο να διαβαστεί ως βιβλίο αναφοράς. Η ταξινόμηση του υλικού είναι τέτοια που μπορεί ο αναγνώστης να διαβάζει κομμάτι-κομμάτι ό,τι τον ενδιαφέρει περισσότερο. Στο ιστολόγιο θα προσπαθήσω να παρουσιάσω το βιβλίο με την σειρά που έχει.

Ξεκινάμε με έναν πρόλογο της Ορλύ Μερόν (Orly Meron), μίας ακαδημαϊκού που έχει γράψει στα αγγλικά ένα έργο με τίτλο «Jewish Entrepreneurship in Salonica, 1912-1940» (Εβραϊκή επιχειρηματικότητα στην Θεσσαλονίκη, 1912-1940) και το οποίο εύχομαι κάποια στιγμή στο μέλλον να το διαβάσω. Η Μερόν ουσιαστικά παρουσιάζει μια σειρά ερωτημάτων στα οποία απαντάει το βιβλίο, οπότε μην προσπεράσετε το κείμενό της. Ακολουθεί ένας σύντομος χαιρετισμός του Γιάννη Μπουτάρη, του παλιού Δημάρχου της Θεσσαλονίκης ο οποίος φρόντισε από το πόστο του να ξεκινήσει μια ειλικρινής και θαρραλέα αντιμετώπιση του ιστορικού παρελθόντος της πόλης μας και το τελευταίο έργο του Καρατζόγλου ανήκει σε αυτήν την κατηγορία. Ο πρόλογος του Καρατζόγλου έχει κι αυτός ενδιαφέροντα στοιχεία, πέρα από τις ευχαριστίες και μια σύνοψη του έργου. Υπάρχει μετά μια σύντομη εισαγωγή πριν μπούμε στο κυρίως θέμα του βιβλίου, το οποίο χωρίζεται σε 5 κεφάλαια:

• Το πρώτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Η αγορά στη διάρκεια της Κατοχής: Εμπόριο, μεταποίηση, υπηρεσίες». Εξαιρετικά ενδιαφέρον κεφάλαιο καθώς παρουσιάζεται τόσο η προπολεμική εικόνα της αγοράς της Θεσσαλονίκης, όσο και αυτή κατά την διάρκεια της Κατοχής. Ο αναγνώστης έχει την δυνατότητα να καταλάβει μια σειρά τεράστιων προβλημάτων που αντιμετώπισε η αγορά και το εμπόριο της πόλης σε εκείνα τα μαύρα χρόνια για την Θεσσαλονίκη. Υπάρχουν επίσης αναφορές για τις προσπάθειες που είχαν γίνει για την επίλυση των προβλημάτων αυτών. Ξεχωριστό είναι το κομμάτι που μιλάει για την διαγραφή των ισραηλιτικών επιχειρήσεων από τα μητρώα του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης (ΕΒΕΘ) στις 4 Μαρτίου του 1943, λίγες μέρες δηλαδή πριν ξεκινήσουν οι αποστολές Εβραίων Θεσσαλονικέων για τα στρατόπεδα εξόντωσης. Η κίνηση αυτή του ΕΒΕΘ είχε γίνει μετά από γερμανικές πιέσεις (χωρίς ιδιαίτερη αντίσταση από το ΕΒΕΘ βέβαια…) και είναι το πρώτο βήμα για ό,τι επακολούθησε με τους μεσεγγυούχους. Στο τέλος του κεφαλαίου υπάρχει επίσης αναφορά στην λειτουργία κάποιων μεγάλων βιομηχανικών μονάδων της πόλης κατά την διάρκεια της Κατοχής και στις κατηγορίες που αυτές είχαν για συνεργασία με τους Γερμανούς.
• Το δεύτερο κεφάλαιο έχει τίτλο «Οι μεσεγγυούχοι». Πάρα πολύ σημαντικό κομμάτι του βιβλίου και το μεγαλύτερο σε έκταση, θα μπορούσε να είναι ένα βιβλίο από μόνο του. Μετά την διαγραφή των ισραηλιτικών επιχειρήσεων από τα μητρώα του ΕΒΕΘ και την αποστολή των Εβραίων Θεσσαλονικέων προς το Άουσβιτς, υπήρχαν χιλιάδες μαγαζιά τα οποία είχαν μείνει κλειστά, τα περισσότερα γεμάτα από προϊόντα και εμπορεύματα. Τα μαγαζιά αυτά αποφασίστηκε να μοιραστούν και να τα δουλέψουν διάφοροι άνθρωποι, οι οποίοι ονομάστηκαν μεσεγγυούχοι. Το πώς μοιράστηκαν αυτά τα μαγαζιά, το νομικό πλαίσιο που έφτιαξε η τότε ελληνική κυβέρνηση και στατιστικά στοιχεία δίνονται στο κεφάλαιο αυτό. Κυρίως όμως μαθαίνουμε το ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι, από πού προέρχονταν, πόσοι από αυτούς είχαν συνεργαστεί με τους Γερμανούς και είχαν αναλάβει τα μαγαζιά και τις επιχειρήσεις αυτές ως δώρο για τις υπηρεσίες που είχαν προσφέρει. Θεωρητικά τουλάχιστον η σκέψη ήταν τα μαγαζιά αυτά να τα αναλάβει μια ξεχωριστή υπηρεσία που είχε ιδρυθεί (Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών, ΥΔΙΠ) και να τα μοιράσει είτε σε πρόσφυγες από την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη ή σε άτομα οι οποίοι κατά την Κατοχή είχαν χάσει τις περιουσίες τους λόγω επιτάξεων ή καταστροφών. Η γερμανική διοίκηση όμως είχε αποφασίσει και μοίραζε κατά το δοκούν τα «φιλέτα» σε άτομα που την βοηθούσαν. Ο Καρατζόγλου γράφει για κάθε κατηγορία μαγαζιού και επιχείρησης χωριστά, πχ για τα μαζαγιά νεωτερισμών, για τα φαρμακεία, για τις επιχειρήσεις χάρτου κτλ. Ο τρόπος που παρουσιάζει κάθε μία τέτοια περίπτωση (και μιλάμε για πάρα μα πάρα πολλές) είναι κοινός και βοηθάει τον αναγνώστη να μην χάνεται. Δίνονται επίσης στοιχεία για το πώς αντιμετωπίστηκαν οι μεσεγγυούχοι μεταπολεμικά από τον Τύπο και τα Δικαστήρια. Σε γενικές γραμμές ακολοθούνταν η τακτική ο μεσεγγυούχος να αναλαμβάνει μια επιχείρηση, να ξεπουλά το εμπόρευμα που αυτή είχε στην μαύρη αγορά και μετά να νοικιάζει το άδειο μαγαζί σε κάποιον τρίτο. Και αυτό συνέβαινε γιατί σε ελάχιστες μόνο περιπτώσεις ο μεσεγγυούχος είχε σχέση με το εμπορικό αντικείμενο της επιχείρησης που αναλάμβανε. Το πλιάτσικο είχε φτάσει σε επίπεδα που δεν μπορεί κάποιος σήμερα εύκολα να διανοηθεί. Το κεφάλαιο κλείνει με την αναφορά ότι από τις παρατημένες εβραϊκές περιουσίες κατασχέθηκαν μέχρι και τα έπιπλα κάποιων οίκων ανοχής, μια βάρκα, μια μπανιέρα, μέχρι και ένα τυφλό άλογο, αναδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο το μέγεθος της κλοπής, ένα πραγματικό «γιάγμα» όπως το είχε περιγράψει ο Γιώργος Ιωάννου.
• Το τρίτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Δοσιλογισμός». Επίσης εξαιρετικά ενδιαφέρον κομμάτι του βιβλίου, θα μπορούσε και αυτό να είναι ένα έργο από μόνο του. Ο Καρατζόγλου μιλάει για το νομικό πλαίσιο που δημιουργήθηκε για τους δοσιλόγους της Κατοχής, κάνει αναφορές σε μερικά πολύ τρανταχτά ονόματα (πχ για τον Πέρι Νικολάϊ, για τον οποίο είχαμε δει πάρα πολλά πράγματα για την ζωή και την δράση του στο βιβλίο του Ανδρέα Βενιανάκη), ενώ αξίζει να σταθεί κάποιος στο κομμάτι του κεφαλαίου που μιλάει για δοσίλογους αρμένικης, εβραϊκής (πολλά γράφει για τον Βιτάλ Χασσόν) και ιταλικής καταγωγής. Αξίζει κάποιος να σταθεί και στο κομμάτι που μιλάει για την δραστηριότητα των εργολάβων κατά την διάρκεια της Κατοχής και τις κατηγορίες που υπήρξαν εναντίον κάποιων από αυτών για συνεργασία με τους Γερμανούς.
• Το τέταρτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Οι «κατά την πολεμικήν περίοδον πλουτίσαντες»». Μικρό σε έκταση σε σύγκριση με τα υπόλοιπα, ο Καρατζόγλου ερευνά και μας μιλάει για έναν νόμο που είχε βγει μετά την απελευθέρωση της χώρας (1945) και ο οποίος έλεγε ότι όσοι είχαν πλουτίσει «υπέρ του δέοντος» κατά την διάρκεια της Κατοχής, ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν έναν φόρο, του οποίου οι συντελεστές έφταναν μέχρι και το 90% πάνω από ένα ορισμένο ποσό. Υπάρχουν και εδώ χαρακτηριστικά παραδείγματα, ενώ ενδιαφέρον έχει και η αναφορά που γίνεται στον δικηγόρο Ιωάννη Σταθάκη, ο οποίος είχε υπερασπιστεί πολλές περιπτώσεις ανθρώπων που προσέφευγαν στην Δικαιοσύνη ζητώντας να μην πληρώσουν τον φόρο αυτό.
• Το πέμπτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Από την Απελευθέρωση μέχρι το 1950». Εδώ ο Καρατζόγλου μιλάει για όλες τις προσπάθειες που έγιναν ώστε να δικαστούν και να τιμωρηθούν όσοι είχαν κατηγορηθεί για δοσιλογισμό κατά την διάρκεια της Κατοχής. Οι προσπάθειες αυτές είχαν ξεκινήσει στην Θεσσαλονίκη σχεδόν αμέσως μετά την απελευθέρωση της πολης. Κατά την διάρκεια της ΕΑΜοκρατίας γίνονται οι πρώτες καταγγελίες, όσοι λίγοι Εβραίοι Θεσσαλονικείς ξέφυγαν από τα τρένα της Τελικής Λύσης και επιστρέφουν στην πόλη ζητάνε πίσω τις περιουσίες τους που τις είχαν αναλάβει άλλοι. Κάτι που δεν γνώριζα είναι ότι μετά το πέρας της ΕΑΜοκρατίας και ενώ το ΕΑΜ είχε φύγει από την πόλη, οι κατηγορούμενοι που είχαν μεταφερθεί στην Αριδαία επέστρεψαν στην Θεσσαλονίκη και προφυλακίστηκαν και τους συνόδευε η δικογραφία που είχε συνταχτεί από τις δικαστικές υπηρεσίες της ΕΑΜοκρατίας. Πέρα όμως από αυτό το κομμάτι, έχουμε επίσης και αναφορά στις προσπάθειες που έκαναν οι εναπομείναντες Εβραίοι Θεσσαλονικείς να ξαναστήσουν τις επιχειρήσεις τους (όχι πάντα με αρωγό το κράτος…) και στο πώς διαμορφώθηκε ο εμπορικός χάρτης της πόλης στις αρχές του 1950.

Ακολουθεί ο επίλογος που ο συγγραφέας γράφει τα συμπεράσματα της έρευνάς του. Πολύ σημαντικό κομμάτι και αυτό, καθώς καταρρίπτονται και κάποιοι μύθοι που είχαν ισχύ έως τις μέρες μας και υπάρχει κόσμος που εξακολουθεί να τους χρησιμοποιεί. Για παράδειγμα αναφέρω το κλασσικό, ότι μεταπολεμικά αναδείχτηκαν στις εύρωστες οικονομικά τάξεις άνθρωποι που είχαν γίνει μεσεγγυούχοι κατά την Κατοχή, ενώ η πραγματικότητα λέει ότι είναι ελαχιστότατες οι περιπτώσεις αυτές στο σύνολο όλων των μεσεγγυούχων, οι οποίοι οι περισσότεροι, όπως είπαμε νωρίτερα, δεν είχαν γνώσεις του αντικειμένου, τους ενδιέφερε απλά η αρπαχτή του ξεπουλήματος των εμπορευμάτων και μεταπολεμικά δεν είχαν κερδίσει την εμπιστοσύνη του αγοραστικού κοινού.

Υπάρχει ένα ερώτημα που έχω ήδη ακούσει σε προφορικές συζητήσεις. Το γιατί ο Καρατζόγλου γράφει με ονόματα, τι επιδιώκει ακριβώς; Σίγουρα δεν επιδιώκει να ξεκινήσει μια σταυροφορία εναντίον των απογόνων αυτών των ανθρώπων. Όταν κάποιοι από αυτούς έπρεπε να τιμωρηθούν, αυτό δεν έγινε για διάφορους λόγους. Πρέπει όμως το «καλό» και το «κακό» να μην είναι γενικές έννοιες, αόριστες και χωρίς πρόσωπο. Ακόμη και μια τόσο σκοτεινή πλευρά της ιστορίας δεν γίνεται να μην συγκεκριμενοποιείται. Δεν ήταν γενικά όλοι οι Θεσσαλονικείς προδότες, ούτε όλοι οι χριστιανοί ήθελαν την εξαφάνιση των Εβραίων, ούτε όλοι έβαλαν το χέρι στο ξένο μέλι. Η γενικότητα αυτή προστατεύει τους πραγματικούς ενόχους. Ο συγγραφέας λοιπόν μιλάει με ονόματα, κατονομάζει ποιοι ήταν αυτοί που εκμεταλλεύτηκαν, άλλος λιγότερο και άλλος περισσότερο, τις καταστάσεις και πλούτισαν με αθέμιτο τρόπο. Από εκεί και πέρα πολλά ακόμη ερωτήματα μπορούν να τεθούν μέσα από την ανάγνωση του βιβλίου και αυτό είναι η δύναμή του για μένα.

Προσωπικά βρήκα το βιβλίο εξαιρετικό. Πολύ κουραστικό, γιατί το διάβασα ίσως με λάθος τρόπο, αλλά πάρα πολύ σημαντικό για την μελέτη της σύγχρονης ιστορίας της πόλης μας. Αναφορές σκόρπιες είχαμε δει σε πολλά βιβλία για τον δοσιλογισμό και τους μεσεγγυούχους, ενώ προσωπικά δεν είχα διαβάσει πολλά πράγματα για την οικονομική κατάσταση που επικρατούσε στην Θεσσαλονίκη κατά την Κατοχή. Ο Καρατζόγλου γράφει με θάρρος, με ειλικρίνεια και ακουμπά ένα θέμα που έκαιγε και για το οποίο, αν και τα στοιχεία πάντα υπήρχαν, ελάχιστοι ήταν διατεθιμένοι να μιλήσουν. Ένα από τα σημαντικότερα βιβλία στο 2023.

Μία έκθεση για την λειτουργία και την εικόνα του Ιπποκράτειου Γενικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης από το 2002

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Το Ιπποκράτειο Γενικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης

Συγγραφέας: Ιωακείμ Σιγάλας

Έκδοση: University Studio Press (2002)

ISBN: 960-12-1139-Χ

Τιμή: –

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης μπορεί στην αρχή να μπερδέψει τον αναγνώστη με την εικόνα του, η οποία είναι ιδιαίτερα πολυτελής, με πανόδετο σκληρό εξώφυλλο και κουβερτούρα. Θα νομίζει ότι πρόκειται για ένα λεύκωμα ιστορικό σχετικά με την ιστορία ενός από τα μεγαλύτερα νοσοκομεία της χώρας, του Ιπποκράτειου Γενικού Νοσοκομείου. Έχουμε στα χέρια μας όμως μια έκθεση που είχε συνταχτεί για να παρουσιάσει την υφιστάμενη κατάσταση του νοσοκομείου όπως αυτή ήταν το 2001. Και παρά το αρκετά εξειδικευμένο θέμα της, παρουσιάζει αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία.

Όπως είπαμε και πριν, πρόκειται για μια πολυτελή έκδοση. Πέρα από το πανόδετο εξώφυλλο και την κουβερτούρα και το εσωτερικό του βιβλίου έχει προσεγμένη εικόνα. Στο τέλος υπάρχει ένα παράρτημα με έναν χάρτη στον οποίο απεικονίζονται όλες οι κτιριακές δομές που βρίσκονται στον ευρύτερο χώρο του οικοπέδου του Ιπποκράτειου. Πάρα πολλές οι φωτογραφίες με εικόνες από το σύγχρονο νοσοκομείο και τις δομές του. Πολύ καλή δουλειά μεν, ίσως λίγο υπερβολική για μια έκθεση όπως αυτή.

Ο Ιωακείμ Σιγάλας ήταν πρόεδρος του Ιπποκράτειου κατά την περίοδο συγγραφής της έκθεσης, η οποία μαθαίνουμε στον πρόλογο ότι ήταν «συμβατική και αναγκαία προϋπόθεση για τη Διοίκηση του Νοσοκομείου.». Δεν γνωρίζω αν τέτοιου είδους εκθέσεις συνεχίζονται να γίνονται και σε τέτοια πολυτελή έκδοση. Επίσης δεν γνωρίζω πόσες ήταν οι αλλαγές που έγιναν στον χώρο μέσα στα 20 και πλέον χρόνια που μας χωρίζουν σήμερα από τότε που έγινε η μελέτη αυτή.

Το υλικό ταξινομήθηκε σε 20 σύντομα κεφάλαια. Ξεκινάει το βιβλίο με μια σύντομη ιστορική παρουσίαση του Νοσοκομείου, από την ίδρυση του Νοσοκομείου Χιρς που ξεκίνησε την λειτουργία του το 1908 για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, την δημιουργία του Νοσοκομείου «Αγία Σοφία» το 1974, την συνένωση των δύο νοσοκομείων σε ένα με την ονομασία Ιπποκράτειο κτλ. Ακολουθεί μια αναφορά στο νομικό πλαίσιο λειτουργίας του νοσοκομείου και μετά στο τρίτο κεφάλαιο έχουμε την παρουσίαση του οικοπέδου (36607 m² στο σύνολο) και των κτιρίων μέσα σε αυτό (7 στο σύνολο). Μετά έχουμε κεφάλαια για την διοίκηση, το τότε επιστημονικό συμβούλιο του νοσοκομείου, αλλά κυρίως στο έκτο κεφάλαιο έχουμε την αναφορά στο ανθρώπινο δυναμικό του νοσοκομείου (με 2327 εργαζόμενους και 525 κενές θέσεις…) και στο έβδομο την οργάνωση αυτού του προσωπικού στις τέσσερις υπηρεσίες (ιατρική, νοσηλευτική, διοικητική, τεχνική). Μετά έχουμε κεφάλαια για τις κλινικές και τα τμήματα, τα διάφορα ιατρεία του νοσοκομείου (εξωτερικά, επειγόντων και απογευματινά), τα εργαστήρια, διάφορες εξειδικευμένες κλινικές (πχ νεογνολογικά τμήματα, ΜΕΘ παίδων, μεταμοσχεύσεων κα) και κάποιες άλλες δομές. Γίνεται λόγος στη συνέχεια για τα Κέντρα Υγείας που ήταν υπό την ευθύνη του Ιπποκρατείου (τότε ήταν τα Κέντρα Υγείας σε Θέρμη, Νέα Μηχανιώνα και Ζαγκλιβέρι). Ακολουθούν κεφάλαια περισσότερο γενικού περιεχομένου, όπως πχ για την πληροφορική υποστήριξη, την ξενοδοχειακή υποστήριξη του νοσοκομείου (σημειώνω ότι το 2002 δεν υπήρχε ακόμη γραφείο υποδοχής ασθενών…), την εκπαιδευτική λειτουργία (πολλές από τις κλινικές του Ιπποκράτειου είναι πανεπιστημιακές). Μέχρι και για τον Ιερό Ναό που βρίσκεται στο χώρο υπάρχει κεφάλαιο και ο οποίος ναός είναι αφιερωμένος στον Άγιο Μεγαλομάρτυρα και Ιαματικό Παντελεήμονα. Το βιβλίο τελειώνει με τον εξοπλισμό του νοσοκομείου, κάποια τεχνικά έργα που γίνονταν ή έπρεπε να γίνουν στον χώρο και για «επίλογο» έχουμε το κεφάλαιο με την οικονομική κατάσταση του νοσοκομείου (ενδιαφέρον έχει ότι στον ισολογισμό το νοσοκομείο εμφάνιζε πλεόνασμα, ενώ στην πραγματικότητα υπήρχε έλλειμμα…).

Προσωπικά βρήκα το βιβλίο ενδιαφέρον. Αποτυπώνει την κατάσταση που επικρατούσε στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή και βάσει αυτής της μελέτης μπορεί να γίνει σύγκριση με την τωρινή ή με μελλοντικές καταστάσεις. Υπερβολικό ίσως το ότι μια τέτοια έκθεση έπρεπε να παρουσιαστεί σε μια τόσο πολυτελή και σίγουρα ακριβή έκδοση. Περιορισμένο ίσως το κοινό που θα ενδιαφέρεται για αυτό το βιβλίο, αλλά μαθαίνουμε κάποια πράγματα για ένα από τα μεγαλύτερα νοσοκομεία της χώρας.

Στοιχεία ιστορίας του Νέου Κατιρλί στην Καλαμαριά

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Σε δυο Πατρίδες – Από το Κατιρλί της Προποντίδας στο Νέο Κατιρλί

Συγγραφέας: Συλλογικό έργο

Έκδοση: Σοφούλειο 14ο Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης (2003)

ISBN: 960-87282-1-5

Τιμή: –

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης μου προκάλεσε θετική εντύπωση για διάφορους λόγους. Πρώτα από όλα αποτελεί προϊόν μιας εργασίας μαθητών ενός σχολείου με τη βοήθεια των καθηγητών τους. Δεύτερον ασχολείται με μια περιοχή της Καλαμαριάς για την οποία οι σύγχρονοι κάτοικοί της μάλλον δεν γνωρίζουν και πολλά πράγματα. Τρίτον περιέχει σημαντικό φωτογραφικό υλικό που μάλλον δεν έχουμε δει πολλές φορές. Τέταρτον ποιοτικά είναι μια όμορφη δουλειά που αποπνέει το μεράκι και την φροντίδα όσων έτρεξαν για αυτό. Πέμπτον αποτελεί μια καταγραφή μνήμης πέρα από μια ιστορική μελέτη και τέτοια βιβλία προσωπικά μου αρέσουν. Πάμε να ρίξουμε και μια ματιά στο έργο.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή. Μου άρεσε το εξώφυλλο με το χρώμα του και κυρίαρχη μια φωτογραφία από το Κατιρλί της Προποντίδας όπως αυτό ήταν πριν την Μικρασιατική Καταστροφή. Πολλές οι εικόνες στο βιβλίο, τόσο από το Κατιρλί του παρελθόντος όσο και από το Νέο Κατιρλί της Καλαμαριάς, οι περισσότερες από το Αρχείο του Συλλόγου Κατιρλιωτών. Βιβλιογραφία και πηγές βρίσκονται στο τέλος. Χρησιμοποιήθηκε χαρτί Chamois των 100gr. Συνολικά μια όμορφη δουλειά.

Το βιβλίο δημιουργήθηκε από μαθητές του 14ου Γυμνασίου Θεσσαλονίκης (Σοφούλειο) με την βοήθεια και την καθοδήγηση δύο Δασκάλων, της Έφης Μαυραγάνη και της Σταυρούλας Φοίτου. Οφείλω να αναφέρω εδώ ότι δεν γνώριζα για την ύπαρξη του βιβλίου και με είχε ενημερώσει πέρσι τον Αύγουστο για αυτό ο Ξενοφών Μαυραγάνης, ο οποίος έφυγε από την ζωή τον Μάρτιο φέτος. Αξίζει να σταθούμε λίγο παραπάνω στην προσπάθεια των καθηγητών να ξεφύγουν από τα σχολικά προγράμματα και να προσφέρουν στα παιδιά μια διαφορετική προσέγγιση στην εκπαίδευση και στην ιστορία. Κάτι τέτοιο δεν είναι ο κανόνας και στην περίπτωσή μας το αποτέλεσμα είναι πολύ καλό. Αφορμή της συγγραφής του έργου ήταν η συμπλήρωση 80 χρόνων από την Μικρασιατική Καταστροφή.

Το υλικό ταξινομείται σε τρία κεφάλαια ενώ στο τέλος υπάρχει και ένα φωτογραφικό παράρτημα:

• Το πρώτο κεφάλαιο είναι μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην περιοχή της Προποντίδας από την αρχαιότητα έως τις σύγχρονες ημέρες. Γίνεται ξεχωριστός λόγος για την Βιθυνία (πιο γνωστές της πόλεις η Νικομήδεια, η Προύσα και η Νίκαια), την ευρύτερη περιοχή στην οποία ανήκε και το Κατιρλί.
• Το δεύτερο κεφάλαιο είναι το κυρίως θέμα του βιβλίου. Εδώ γίνεται λόγος πλέον για το Κατιρλί της Προποντίδας (νυν Esenköy), τον τόπο από τον οποίο προήλθαν οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής του Νέου Κατιρλί στην Καλαμαριά. Ο σύγχρονος κάτοικος της Καλαμαριάς πολύ πιθανόν να μην γνωρίζει πού ακριβώς είναι το Νέο Κατιρλί, εν γένει ορίζεται από τις οδούς Χηλής, Πλαστήρα, Πασαλίδη και Κίου. Δεν είναι τυχαίο που οι περισσότεροι δρόμοι της περιοχής έχουν ονόματα που έχουν να κάνουν με την Προποντίδα και το Κατιρλί (Μουδανίων, Προύσης, Μαρμαρά, Βυθινίας, Κίου, Ελλησπόντου κτλ). Στο κεφάλαιο αυτό μαθαίνουμε πράγματα για την ιστορία του χωριού, την δραστηριότητα των κατοίκων, λαογραφικά στοιχεία κτλ. Αλλά παράλληλα μαθαίνουμε για το Νέο Κατιρλί, την δημιουργία της γειτονιάς το 1926, την πρώτη εγκατάσταση προσφύγων, τα επαγγέλματά τους, τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν, μέρη ψυχαγωγίας που δημιουργήθηκαν, πράγματα για την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου και πολλά άλλα που φωτίζουν την σύγχρονη ιστορία στο Νέο Κατιρλί. Ενδιαφέρον και το σύντομο κεφάλαιο που μιλάει για την περίοδο της Κατοχής, όταν και δίπλα στον συνοικισμό είχαν εγκατασταθεί γερμανικές μονάδες, ενώ και στο γνωστό Μπλόκο της Καλαμαριάς τον Αύγουστο του 1943 η περιοχή θρήνησε κατοίκους της. Το κεφάλαιο τελειώνει με πληροφορίες για τον Σύλλογο Κατιρλιωτών «Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος» που ιδρύθηκε το 1991 και μεγάλο μέρος του υλικού του βιβλίου προέρχεται από αυτόν.
• Το τρίτο κεφάλαιο έχει επίσης ενδιαφέρον. Εδώ έχουμε μέσα στ’ άλλα κάποιες διηγήσεις παλαιών κατοίκων στο Κατιρλί, οι οποίοι είχαν γεννηθεί εκεί πέρα και είχαν έρθει ως πρόσφυγες στην Θεσσαλονίκη. Επίσης υπάρχει κείμενο που μιλάει για τους Κατιρλιώτες που εγκαταστάθηκαν στον Σταυρό Θεσσαλονίκης (όσοι ασχολούνταν με την θάλασσα εγκαταστάθηκαν στην Καλαμαριά, όσοι ασχολούνταν με επαγγέλματα του βουνού πήγαν στον Σταυρό). Τέλος υπάρχει και ένα διήγημα, το οποίο διασκευάστηκε σε θεατρικό έργο το οποίο ανέβασαν στην σκηνή μαθητές του σχολείου.

Το Κατιρλί ήταν ένα μεγάλο χωριό με σχεδόν αποκλειστικά ελληνικό πληθυσμό, όπως πάρα πολλά άλλα μέρη γύρω από την Προποντίδα. Είχαν την τύχη μέσα στην ατυχία του διωγμού να μην υποστούν επιθέσεις και καταστροφές. Η αγάπη για τον τόπο τους παρέμεινε ζωντανή και στο χτίσιμο της νέας ζωής τους θέλησαν να εντάξουν στοιχεία του παρελθόντος ως ανάμνηση. Και είναι ευχής έργο που κάποια παιδιά με την βοήθεια και την καθοδήγηση των Δασκάλων τους έσκυψαν σε αυτό το παρελθόν και το έφεραν στην επιφάνεια αφήνοντας ένα ντοκουμέντο για τις επόμενες γενεές.

Προσωπικά το βιβλίο μου άρεσε για πολλούς και διάφορους λόγους. Αποτελεί βάση πληροφοριών για ένα κομμάτι της σύγχρονης Καλαμαριάς. Είναι μια εξαιρετική προσπάθεια μαθητών που μαζί με τους Δασκάλους τους εργάστηκαν για να βγει ένα μοναδικό αποτέλεσμα. Και αυτό αποδεικνύει ότι αυτό που λείπει είναι η διάθεση, υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι προσέγγισης στην ιστορία του τόπου, που για μένα πρέπει να αποτελεί βασικό κομμάτι της εκπαίδευσης των παιδιών. Θυμάμαι και το βιβλίο του Δημήτρη Γουλή για την Ξηροκρήνη στο οποίο υπήρχαν προτάσεις για διδακτικές προσεγγίσεις στην τοπική ιστορία για τους μαθητές. Συνολικά είναι μια καλαίσθητη δουλειά και καλό θα ήταν να διαβαστεί από τους σύγχρονους Καλαμαριώτες, αλλά και από τους εκπαιδευτικούς.

Μια φοιτητική εργασία-πρόταση για την βελτίωση της περιοχής μεταξύ του Παλιού και του Νέου Σιδηροδρομικού Σταθμού από το μακρινό 1982

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Αστική εξυγίανση-ανάπλαση σε οικιστική περιοχή της Θεσσαλονίκης κοντά στον Παλαιό Σιδηροδρομικό Σταθμό

Συγγραφέας: Ζαφειρία Κωστοπούλου, Μαρία Μακρή, Γιάννης Μοστρούς

Έκδοση: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1982)

ISBN: –

Τιμή: –

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης αποτελεί το αντικείμενο μιας εργασίας που είχε γίνει πριν πάνω από 40 χρόνια στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΑΠΘ από μια ομάδα φοιτητών στα πλαίσια του μαθήματος της Πολεοδομίας. Η εργασία αυτή προφανώς κρίθηκε ως πολύ καλή και έτσι τυπώθηκε και έγινε βιβλίο, ήταν το 5ο της σειράς σπουδαστικών εργασιών. Μας μεταφέρει σε μια περιοχή της πόλης αρκετά υποβαθμισμένη αν και συνορεύει με το ιστορικό κέντρο και αποτελεί μια πρόταση εξυγίανσης και ανάπλασής της τουλάχιστον βάσει των δεδομένων εκείνης της εποχής.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή. Μια σειρά από χάρτες και πίνακες στους οποίους γίνεται αναφορά στο κείμενο υπάρχουν συγκεντρωμένοι στο τέλος του βιβλίου μαζί με την βιβλιογραφία. Κάποιες σημειώσεις υπάρχουν στο κάτω μέρος των σελίδων. Τα μικρά ονόματα των συγγραφέων προσπάθησα να τα βρω στο διαδίκτυο καθώς δεν αναφέρονται στο βιβλίο, αν έχω κάνω κάποιο λάθος σε αυτά παρακαλώ να μου το υποδείξετε. Συνολικά μια αξιοπρεπής δουλειά αν σκεφτεί κανείς ότι ήταν έκδοση του ΑΠΘ για μια φοιτητική εργασία.

Όπως διαβάζουμε στην εισαγωγή, η μελέτη είχε σκοπό την θεωρητική εφαρμογή ενός νόμου περί οικιστικών περιοχών που είχε βγει το 1979 (ήταν ο νόμος 947/79), δεν γνωρίζω αν αυτός ο νόμος υπάρχει ακόμη και με ποιες αλλαγές. Οι φοιτητές επέλεξαν μια περιοχή που βρίσκεται μεταξύ του Παλιού και του Νέου Σιδηροδρομικού Σταθμού και που σήμερα είναι ένα τραπέζιο με τις τέσσερις πλευρές του να είναι η Μοναστηρίου, η Αναγεννήσεως, η 26ης Οκτωβρίου και η Σταθμού. Αρκετοί γνωστοί δρόμοι μέσα στο τραπέζιο αυτό, όπως η Ταντάλου, η Προμηθέως, η Αισώπου, η Σαπφούς, η Δάμωνος, αλλά και οι λιγότερες γνωστές όπως η Σανταρόζα, η Ενωτικών ή η Λιβανόβου. Όπως και σήμερα, έτσι και το 1982 που κυκλοφόρησε το μικρό αυτό βιβλίο, η περιοχή αυτή ήταν υποβαθμισμένη με πολλά προβλήματα. Ίσως σήμερα ο εμπορικός της χαρακτήρας να είναι πιο έντονος από τότε και να έχει υποχωρήσει ο οικιστικός.

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο κεφάλαια. Στο πρώτο περιγράφεται η υπάρχουσα κατάσταση που για το βιβλίο ήταν οι αρχές της δεκαετίας του 1980. Γίνονται αναφορές στον πληθυσμό που έμενε εκεί, στατιστικά στοιχεία για την εμπορική δραστηριότητα, το περιβάλλον, τις υποδομές, πολεοδομικά χαρακτηριστικά κα. Στο δεύτερο οι φοιτητές καταθέτουν τις προτάσεις τους σχετικά με αλλαγές που πρέπει να γίνουν ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής των κατοίκων, να αλλάξουν κάποια στοιχεία των επαγγελματικών δραστηριοτήτων κτλ. Προσωπικά το πρώτο μου φάνηκε περισσότερο ενδιαφέρον γιατί έχουμε μια ιστορική αποτύπωση της περιοχής αυτής σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, το δεύτερο μέρος είναι πιο θεωρητικό. Στο πρώτο μέρος μπορεί κάποιος να διαβάσει πολλά ενδιαφέροντα πράγματα ακόμη και αν δεν έχει σχέση με τον κλάδο των μηχανικών. Η περιοχή είχε πέρα από κατοικίες και πολλά γραφεία, αποθήκες, μαγαζιά χονδρικού και λιανικού εμπορίου, καθόλου σχολεία (δεν αναφέρεται ούτε ένα…), κανένα πάρκο, καμία πρόβλεψη για χώρους στάθμευσης ενώ υπήρχαν ακόμη εκείνη την περίοδο αρκετοί οίκοι ανοχής και κακόφημα μπαρ. Η ομάδα των φοιτητών ακολουθώντας κάποιες ντιρεκτίβες έκαναν διάφορα σχέδια ώστε να βελτιωθεί η εικόνα της περιοχής και να μπορέσουν να συνυπάρξουν οι κάτοικοι με τους επαγγελματίες. Κρίνοντας από την σημερινή εικόνα της περιοχής δεν νομίζω να ακολουθήθηκαν πολλές από τις προτάσεις.

Δεν είναι σίγουρα το ευκολότερο βιβλίο να διαβάσει κάποιος καθώς υπάρχει αρκετή ορολογία επιστημονική, ένας μηχανικός θα το παρακολουθήσει πολύ πιο εύκολα από μένα. Οι χάρτες έχουν μεγάλο ενδιαφέρον πάντως και προσωπικά τους συνέκρινα με την σημερινή εικόνα της περιοχής.

Προσωπικά βρήκα το βιβλίο πολύ ενδιαφέρον αν και με δυσκόλεψε αρκετά να το καταλάβω. Όπως έγραψα και νωρίτερα το πιο σημαντικό κομμάτι του, για μένα, είναι ότι αποτυπώνει την εικόνα αυτής της περιοχής του Δήμου Θεσσαλονίκης σε μια συγκεκριμένη στιγμή. Είναι ίσως δύσκολο να καταλάβει κάποιος πώς γίνεται και μια τέτοια έκταση να εξυπηρετείται από αποχετευτικούς αγωγούς πήλινους της εποχής της Τουρκοκρατίας ή να μην υπάρχει ούτε μια σχολική μονάδα. Και δεν μιλάμε για πριν έναν αιώνα, αλλά πριν μόλις 40 χρόνια. Αν είστε μηχανικός θα το κατανοήσετε πιο εύκολα, αν έχετε ζήσει ή ζείτε εκεί τριγύρω ή αν δουλεύετε στην περιοχή θα σας ενδιαφέρει αρκετά.

Η ιστορία των Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Οι Αμπελόκηποι έχουν ιστορία – Ιστορική προσέγγιση στην περιοχή Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης

Συγγραφέας: Ευάγγελος Χεκίμογλου

Έκδοση: Ιανός, Δήμος Αμπελοκήπων (1998)

ISBN: 960-7771-14-1

Τιμή: Περίπου €15

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης θα μας πάει μια βόλτα στα δυτικά, στην περιοχή των Αμπελοκήπων. Αν και πυκνοκατοικημένη και σε σχετικά μικρή απόσταση από το ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης, οι Αμπελόκηποι ή Επτάλοφος όπως πολλοί την αποκαλούν, είναι μια σχετικά άγνωστη περιοχή για όσους δεν μένουν σε αυτήν, αλλά και για αρκετούς από τους σημερινούς της κατοίκους. Πριν 25 χρόνια ο τότε Δήμος Αμπελοκήπων (γιατί σήμερα μιλάμε για Δήμο Αμπελοκήπων-Μενεμένης) ανέθεσε στον Ευάγγελο Χεκίμογλου την ευθύνη να γράψει ένα βιβλίο με την ιστορία της περιοχής. Και ο Χεκίμογλου μας παρέδωσε ένα εξαιρετικό έργο, μια μελέτη σε βάθος που βασίστηκε σε πολύ αρχειακό υλικό, αφηγήσεις παλαιοτέρων κατοίκων της περιοχής, εκτενή βιβλιογραφία κτλ.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή. Είχε εκδοθεί από τον Ιανό και το σχήμα και η μορφή θυμίζει αρκετά πολλά έργα που είχε βγάλει ο Ιανός στο παρελθόν. Προλογίζει ο τότε Δήμαρχος Αμπελοκήπων Αλέξανδρος Σταματουλάκης. Υπάρχει και ένα εισαγωγικό σημείωμα, σύντομο, του συγγραφέα. Οι πηγές αναφέρονται στο τέλος. Στο πλάι των σελίδων υπάρχουν πολλές σημειώσεις και βιβλιογραφικές αναφορές. Το φωτογραφικό υλικό είναι σπουδαίο, προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από οικογενειακά αρχεία, από άτομα δηλαδή που διέθεσαν τις δικές τους φωτογραφίες για να γίνει πιο όμορφο το έργο. Ευανάγνωστο κείμενο, συνολικά μια πολύ όμορφη δουλειά.

Για τους Αμπελόκηπους είχαμε δει στο παρελθόν στη Vivlioniki ένα λεύκωμα που είχε βγάλει ο Δήμος Αμπελοκήπων το 2008. Το βιβλίο του Χεκίμογλου είναι παλαιότερο, ενώ αναφορές στην γειτονιά έχουμε δει σε βιβλία του Σπύρου Λαζαρίδη, ενώ εκεί διαδραματίζεται κυρίως και ένα μυθιστόρημα του Χρήστου Χαρτοματσίδη, ένα του Λεωνίδα Γοργορή ενώ και το βιβλίο » Συνοικισμός Σιδηροδρομικών» της Μαρίας Κέντρου-Αγαθοπούλου μιλάει για μέρος της περιοχής.

Ο Χεκίμογλου αντιλαμβάνεται ότι απευθύνεται στο ευρύ κοινό και καταφέρνει, όπως και σε όλα τα έργα του, να παρουσιάσει ένα άρτιο ιστορικό κείμενο συνδυασμένο όμως με ένα ύφος που κρατάει τον αναγνώστη και δεν τον κουράζει. Η μελέτη του δε δεν περιορίζεται στην εποχή μετά την έλευση των προσφύγων, αλλά επιλέγει να μιλήσει και για το πιο μακρινό. Τα κεφάλαια ακολουθούν μια χρονική σειρά και φτάνουν έως το 1967. Και αν και στο εισαγωγικό του σημείωμα λέει ότι το βιβλίο δεν αποτελεί μια ολοκληρωμένη ιστορία των Αμπελοκήπων, προσωπικά δεν γνωρίζω κάποιο άλλο βιβλίο να περιέχει περισσότερες πληροφορίες για το παρελθόν της συγκεκριμένης περιοχής. Ακόμη και αν δεν θεωρηθεί ολοκληρωμένο, σίγουρα είναι πλήρες, κατατοπιστικό και διαφωτιστικό και συνάμα ιδιαίτερα χρήσιμο για μελετητές αλλά κυρίως για τους κατοίκους αυτού του κομματιού της πόλης.

Το βιβλίο όπως είπαμε ακολουθεί μια χρονική σειρά. Έτσι στο πρώτο κεφάλαιο γίνονται αναφορές σε μια σειρά ευρημάτων που φτάνουν έως την Ρωμαϊκη περίοδο και τα οποία είναι διασκορπισμένα στο χώρο που σήμερα καταλαμβάνει η συνοικία των Αμπελοκήπων. Τα περισσότερα δεν τα ήξερα καν, δίνονται πληροφορίες για το πού βρέθηκαν και τι ακριβώς ήταν. Οι σημερινοί κάτοικοι δεν γνωρίζω αν έχουν γνώση αυτού του κομματιού της ιστορίας του τόπου τους. Το δεύτερο κεφάλαιο προσπαθεί να ορίσει τον χώρο σύμφωνα με περιγραφές του παρελθόντος, ουσιαστικά περιγράφει την γη που αντίκρυσαν οι πρώτοι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν εκεί ή και τα συμμαχικά στρατεύματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο χώρος φυσικά δεν έχει καμία σχέση με την σημερινή εικόνα. Πολύ ενδιαφέρον το τρίτο κεφάλαιο που μιλάει για την τοπογραφία των Αμπελοκήπων κατά την Οθωμανική Θεσσαλονίκη, με ονομασίες που κάποιες από αυτές χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα. Θα έλεγα ότι αυτά τα τρία κεφάλαια θα μπορούσαν να αποτελούν και μία ομάδα, ως το «πριν» της εγκατάστασης των προσφύγων, όταν θα αναπτυχθεί πληθυσμιακά η περιοχή.

Πολύ ενδιαφέρον το τέταρτο κεφάλαιο που μιλάει για τη δημιουργία του πρώτου συνοικισμού, που χρονολογείται από το 1924 και την έλευση των πρώτων προσφύγων. Η περιοχή είχε αμπέλια και μέρος των αγροτικών εκτάσεων είχε δοθεί στους πρόσφυγες. Σύμφωνα με το βιβλίο οι πρώτες εγκαταστάσεις έγιναν βορείως της σημερινής οδού Βενιζέλου των Αμπελοκήπων και έφταναν έως τον σημερινό Δενδροπόταμο. Οι πρόσφυγες είχαν έρθει από την περιοχή της Ανατολικής Ρωμυλίας. Στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο μαθαίνουμε για τη γέννηση του ονόματος «Επτάλοφος», που έχει σχέση με την εγκατάσταση προσφύγων που είχαν έρθει από την Κωνσταντινούπολη. Υπάρχουν και τρία πολύ ενδιαφέροντα κομμάτια, ένα για τον Τενεκέ Μαχαλά των Κωνσταντινοπολιτών της Επταλόφου (υπήρχαν στην πόλη και άλλες περιοχές με αυτήν την ονομασία) και ένα για την γειτονιά της Ζωοδόχου Πηγής που αναπτύχθηκε γύρω από τον ναό που ακόμη βρίσκεται εκεί και ένα για τον Τενεκέ Μαχαλά των Σμυρνιών που βρισκόταν στα σύνορα των Αμπελοκήπων με την Ξηροκρήνη. Το έκτο κεφάλαιο που ακολουθεί γράφει για το Καΐστριο Πεδίο, περιοχή που συνδέθηκε με κάποια εγκλήματα του Δάγκουλα κατά την Κατοχή (αναφέρεται σε αυτά το βιβλίο του Χριστόδουλου Φραγκουδάκη «Τα παιδιά του Καΐστριου«), ενώ είχαμε δει και ένα βιβλίο του Λάκη Ιωαννίδη που μεγάλωσε εκεί. Ουσιαστικά αυτά τα κεφάλαια θα μπορούσαν να ομαδοποιηθούν καθώς δίνουν ιστορικές πληροφορίες για την ευρύτερη περιοχή και τοπογραφικά στοιχεία των βασικών γειτονιών των σημερινών Αμπελοκήπων.

Ακολουθούν τρία κεφάλαια που δίνουν πληροφορίες κοινωνικού περιεχομένου, καθώς μιλάνε για τον πληθυσμό, την παροχή υγείας και την καθημερινότητα των κατοίκων. Το δέκατο κεφάλαιο γράφει για την ενορία της Ζωοδόχου Πηγής (ίσως θα έπρεπε να μπει με τα προηγούμενα κεφάλαια) και συνεχίζεται η αναφορά σε κοινωνικά θέματα στο ενδέκατο και δωδέκατο κεφάλαιο όπου ο Χεκίμογλου μιλάει για τους επαγγελματίες και τα εργοστάσια της περιοχής. Ειδικά το δωδέκατο κεφάλαιο που είναι σχετικό με τα εργοστάσια μου φάνηκε εξαιρετικά ενδιαφέρον. με αναφορές σε μέρη όπως η ελαιουργία Βαλιούλη και κυρίως το εργοστάσιο Φιλίππου που έφτιαχνε πλακάκια, τούβλα, κεραμίδια και άλλα είδη από πηλό. Από αυτό το εργοστάσιο ο παππούς μου αγόραζε κατά την Κατοχή κατσαρόλες πήλινες και με ένα κάρο τις μετέφερε στο Καπάνι όπου τις πουλούσε.

Πολύ ενδιαφέρον και με ξεχωριστό υλικό το δέκατο τρίτο κεφάλαιο που μιλάει για την περίοδο της Κατοχής στους Αμπελόκηπους. Η περιοχή έζησε κάποιες από τις σημαντικότερες στιγμές εκείνων των χρόνων. Η παράδοση της πόλης στους Γερμανούς έγινε επί της Μοναστηρίου στο ύψος της στροφής Επταλόφου. Επταλοφίτες είχαν υπάρξει μέλη της πρώτης αντιστασιακής ομάδας στην Ελλάδα, της Ελευθερίας. Το πρώτο αντιστασιακό χτύπημα έγινε στους Αμπελόκηπους, στο χώρο του σιδηροδρομικού σταθμού. Όπως είπαμε και πριν στο Καΐστριο Πεδίο είχαμε μία από τις πιο εγκληματικές ενέργειες του Δάγκουλα που κατέληξε στην εκτέλεση των 8 του Καΐστρίου. Ο Χεκίμογλου βασισμένος σε προφορικές μαρτυρίες και σε βιβλιογραφία διηγείται με μοναδικό τρόπο γεγονότα εκείνων των ημερών, από την έναρξη της Κατοχής έως την περίοδο της ΕΑΜοκρατίας.

Ξεχωριστό όμως είναι και το επόμενο κεφάλαιο που μιλάει για την εκλογική συμπεριφορά των Αμπελοκήπων. Και είναι ξεχωριστό γιατί όπως φαίνεται στις σελίδες του βιβλίου τα αποτελέσματα των εκλογικών αναμετρήσεων ειδικά στις εθνικές εκλογές είχαν πάντα διαφοροποίηση σε σχέση με την υπόλοιπη επικράτεια αλλά και με γειτονικούς δήμους. Οι Αμπελόκηποι ήταν πάντοτε προπύργιο της Αριστεράς, μεταπολεμικά εκεί δολοφονήθηκε ο Στέφανος Βελδεμίρης, στέλεχος της ΕΔΑ. Ο πρώτος αιρετός κοινοτάρχης των Αμπελοκήπων ήταν ο Χρίστος Κανάκης, μέλος του ΚΚΕ, για τον οποίο είχαμε δει κάποια πράγματα σε βιβλία του Σπύρου Λαζαρίδη (πχ στη συλλογή διηγημάτων του με τίτλο «Ίχνη όζας«). Για τον Κανάκη ο Λαζαρίδης έχει γράψει και ένα βιβλίο το οποίο θα δούμε σύντομα στη Vivlioniki. Το τελευταίο κεφάλαιο μιλάει για τα προβλήματα που αντιμετώπισε ο Δήμος Αμπελοκήπων από την γέννησή του μέχρι τις πιο σύγχρονες μέρες (για το βιβλίο ήταν τα τέλη του 20ου αιώνα).

Δεν τελειώνει όμως εδώ το βιβλίο. Ακολουθούν δύο παραρτήματα, το ένα μιλάει για τον πολιτισμό και τον αθλητισμό της περιοχής και το δεύτερο είναι απόσπασμα ενός φορολογικού κατάστιχου της περιοχής του Χαρμάνκιοϊ (σημερινό Κορδελιό).

Το φωτογραφικό υλικό του βιβλίου είναι ιδιαίτερα σημαντικό καθώς η πλειοψηφία του προέρχεται από οικογενειακά αρχεία και πρόκειται για εικόνες που δεν έχουμε ξαναδεί στο παρελθόν.

Η σημερινή εικόνα των Αμπελοκήπων έχει αλλάξει δραματικά σε σχέση με αυτήν που περιγράφεται στο βιβλίο. Σήμερα, 25 χρόνια περίπου μετά την κυκλοφορία του βιβλίου, το έργο του Χεκίμογλου είναι ακόμα πιο επίκαιρο. Όπως έχουμε πει και στο παρελθόν, η τοπική ιστορία πρέπει να αποτελεί αντικείμενο εκμάθησης στα σχολεία. Πρέπει τα παιδιά να μάθουν το παρελθόν του τόπου τους αν θέλουμε να τον αγαπήσουν και να τον σεβαστούν. Οι Αμπελόκηποι όπως μας αποδεικνύει ο συγγραφέας δεν ξεκίνησαν ιστορικά μετά την Μικρασιατική Καταστροφή. Κάτω από τις σύγχρονες πολυκατοικίες και στους γνωστούς δρόμους της περιοχής (Χαλκίδη, Βενιζέλου, Κανάκη, Φιλιππουπόλεως, Καλλιθέας κτλ) περπάτησαν και έζησαν άνθρωποι από την αρχαιότητα. Μόχθησαν κάποιοι μετά το 1922 να ζήσουν και να στεριώσουν και έφτιαξαν σπίτια, μαγαζιά, ζωές. Το βιβλίο του Χεκίμογλου τα αναδεικνύει όλα αυτά με τρόπο απλό και κατανοητό. Καλώς εχόντων των πραγμάτων θα έπρεπε κομμάτια του βιβλίου να γίνονται συζήτηση στις σχολικές τάξεις. Εξαιρετικό έργο στο σύνολό του που τιμάει τους Αμπελόκηπους.

Μια βόλτα στην Ξηροκρήνη του Μεσοπολέμου μέσα από ένα σχολικό αρχείο

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Από το Ρεζί Βαρδάρ στην Ξηροκρήνη – Πρόσφυγες και Εβραίοι σε μια εργατική γειτονιά της Θεσσαλονίκης (1926-1940)

Συγγραφέας: Δημήτρης Γουλής

Έκδοση: University Studio Press (2022)

ISBN: 978-960-12-2541-8

Τιμή: Περίπου €17

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης δημιουργεί από τον τίτλο του το συναίσθημα ότι ο αναγνώστης θα κάνει μια βόλτα προς το παρελθόν, στα χρόνια του Μεσοπολέμου. Και αυτό ισχύει, αλλά μόνο εν μέρει, γιατί για μένα το σπουδαιότερο κομμάτι του βιβλίου αυτού είναι η σύνδεση που γίνεται με το παρόν και η πρόταση που έχει για το πώς θα πρέπει τα παιδιά μιας περιοχής να μαθαίνουν πράγματα για την ιστορία του τόπου τους. Σήμερα θα πάμε μια βόλτα σε μια γειτονιά κέντρο-απόκεντρο, εκεί που τελειώνει το ιστορικό κέντρο και ξεκινάει η Δυτική Θεσσαλονίκη. Σήμερα θα επισκεφτούμε την Ξηροκρήνη.

Η έκδοση είναι απλή και όμορφη. Στο εξώφυλλο κυριαρχεί μια φωτογραφία παιδιών, από εκείνες που έβγαζαν παλιά στα σχολεία (ίσως το κάνουν και σήμερα, δεν ξέρω), μπροστά στην είσοδο του σχολείου με τον δάσκαλο στη μέση και κάποιες δεκάδες παιδιά συνήθως σοβαρά στο βλέμμα να αποτυπώνονται στον φωτογραφικό φακό. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει ευρετήριο ονομάτων ενώ η βιβλιογραφία μαζί με τις πηγές που ερευνήθηκαν βρίσκονται πριν το παράρτημα, το οποίο είναι αρκετά μεγάλο. Στο κάτω μέρος των σελιδών υπάρχουν πολλές σημειώσεις και παραπομπές. Συνολικά μια αξιοπρεπής δουλειά.

Η Ξηροκρήνη είναι μια περιοχή της πόλης την οποία δεν γνωρίζω και ελάχιστα έχω περπατήσει σε αυτήν. Όταν ήμουν μικρό παιδί είχα μια θεία της μάνας μου που έμενε κοντά στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου στην Ξηροκρήνη και την είχαμε επισκεφτεί κάποιες φορές. Έχω επίσης περπατήσει επί της Λαγκαδά στη δυτική πλευρά της και με το αυτοκίνητο έχω ανέβει την Καλού για να βγω από τον Σταθμό προς την Αγίου Δημητρίου.

Ο Γουλής είναι εκπαιδευτικός και υπήρξε Διευθυντής του 67ου Δημοτικού Σχολείου, το οποίο σήμερα βρίσκεται μεταξύ των οδών Μπαλόγλου και Παπαθανασίου (Βασιλικής Παπαθανασίου). Εκεί βρήκε μέρος του αρχείου του σχολείου από την περίοδο του Μεσοπολέμου, όταν το σχολείο ονομαζόταν «13ο/19ο Δημοτικό Σχολείο». Μελετώντας το αρχείο αυτό βρήκε πολλά και χρήσιμα στοιχεία για τα παιδιά και τους κατοίκους της περιοχής αναδεικνύοντας τον πληθυσμό που μέχρι την έλευση των προσφύγων ήταν Εβραϊκός και στη συνέχεια έγινε μικτός (Χριστιανοί και Εβραίοι), πάντοτε όμως φτωχικός και αναγκασμένος να αντιμετωπίζει πολλές δυσκολίες.

Το βιβλίο χωρίζεται σε 3 βασικά μέρη πριν ξεκινήσουν τα παραρτήματα:

1. Το πρώτο μέρος έχει τίτλο «Η τοπογραφία της περιοχής». Όπως λέει και το κείμενο, ο Γουλής εξετάζει την περιοχή ως ένα σύνολο μικρότερων υπο-περιοχών. Δίνει λοιπόν στοιχεία για αυτές τις υπο-περιοχές οι οποίες είναι το Ρεζί Βαρδάρ, ο Τενεκέ Μαχαλάς, ο μικρός συνοικισμός της Αγίας Παρασκευής και η γειτονιά της Ξηροκρήνης που σχηματίστηκε μετά την έλευση των προσφύγων. Χοντρικά τα όρια της ευρύτερης περιοχής είναι η οδός Λαγκαδά, η Μοναστηρίου και η Λεωφόρος Καλλιθέας. Θεωρώ ότι και το Καΐστρι είναι μέρος της Ξηροκρήνης, αλλά επειδή ανήκει διοικητικά στον Δήμο Αμπελοκήπων και όχι στον Δήμο Θεσσαλονίκης για αυτό δεν δίνονται πληροφορίες για αυτό. Πέρα από τοπογραφικά στοιχεία, υπάρχει πολύ και ενδιαφέρον υλικό για την ιστορία αυτών των τόπων και κυρίως τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν λόγω της φτώχειας που υπήρχε και της αδυναμίας του Δήμου και του Κράτους να βελτιώσουν την κατάσταση.
2. Το δεύτερο μέρος έχει τίτλο «Η εκπαίδευση και τα σχολεία της περιοχής». Με δεδομένο ότι η κύρια πηγή έρευνας του βιβλίου αποτελεί ένα αρχείο σχολείου, λογικό να υπάρχει αυτό το κεφάλαιο. Βέβαια οι πληροφορίες που έχουμε δεν έχουν να κάνουν μόνο με τα σχολεία, αλλά μας βοηθάνε να καταλάβουμε πολλά πράγματα για την κοινωνική διαστρωμάτωση της περιοχής της Ξηροκρήνης και για τις αλλαγές που είχαμε στη σύνθεση του πληθυσμού με την άφιξη των προσφύγων μετά την Μικρασιατική Καταστροφή. Αρχικά έχουμε κάποια πράγματα για το Ισραηλίτικο Σχολείο του Ρεζί Βαρδάρ το οποίο στον Μεσοπόλεμο είχε το όνομα 61ο Δημοτικό Σχολείο/7ο Ισραηλίτικο Δημοτικό και το οποίο βρισκόταν κάπου επί της οδού Ιβάνωφ (δεν υπάρχει σήμερα το κτίριο). Κυρίως όμως έχουμε στοιχεία για το 13ο/19ο Δημοτικό Σχολείο Θεσσαλονίκης, όπου είχαν βρεθεί και τα αρχεία. Μαθαίνουμε πολλά πράγματα για τους μαθητές, τους καθηγητές, τις δυσκολίες που αντιμετωπίστηκαν, τους γονείς των μαθητών και πολλά άλλα.
3. Το τρίτο μέρος έχει τίτλο «Οι διδακτικές προτάσεις». Ομολογώ ότι πίστευα πως θα βαρεθώ σε αυτό το κομμάτι του βιβλίου, αλλά το αντίθετο, μου φάνηκε εξαιρετικά ενδιαφέρον. Υπάρχουν προτάσεις για το πώς θα μπορέσουν οι μαθητές με την βοήθεια των εκπαιδευτικών να προσεγγίσουν την τοπική ιστορία. Και όλες οι δράσεις που περιγράφονται και που έγιναν είναι προς τιμήν των δασκάλων αυτών που έκαναν το κάτι παραπάνω για τα παιδιά.

Ακολουθούν 5 (!) παραρτήματα τα οποία έχουν μεγάλο ενδιαφέρον και αυτά. Το πρώτο έχει τίτλο «Ο τόπος και οι άνθρωποι» και έχει φωτογραφίες της Ξηροκρήνης, σύγχρονες και από το παρελθόν, κάποιες είναι γνωστές, κάποιες άλλες όχι. Το δεύτερο έχει τίτλο «Τα αρχεία του 19ου Δημοτικού» και είναι ακριβώς αυτό που λέει. Το τρίτο έχει τίτλο «Οι διδακτικές προτάσεις» και έχουμε φωτογραφικό υλικό από τις εργασίες και τις επισκέψεις των μαθητών σε διάφορα μέρη (Εβραϊκό Μουσείο, περιοχές Ξηροκρήνης κα) αλλά και το παράδειγμα μίας εργασίας που είχε κάνει μια μαθήτρια της ΣΤ’ Δημοτικού. Το τέταρτο έχει τίτλο «Τα οδωνύμια της περιοχής Βαρδαρίου-Ξηροκρήνης, τότε και σήμερα» και είναι μια εξήγηση των ονομάτων των δρόμων της περιοχής. Το πέμπτο έχει τίτλο «Οι μαρτυρίες» και περιέχει τις μνήμες της 90χρονης Αθηνάς Γκουντσίδου για τα όσα θυμάται από την περιοχή, από τα πολύ ενδιαφέροντα κομμάτια του βιβλίου.

Προσωπικά το βιβλίο μου άρεσε πολύ. Από ένα απλό αρχείο ενός σχολείου ο Γουλής καταφέρνει να βρει στοιχεία για την περιοχή για την περίοδο του Μεσοπολέμου και μιλάμε για την Ξηροκρήνη για την οποία λίγα πράγματα γράφονται. Περισσότερο όμως αξία το βιβλίο έχει γιατί παρουσιάζονται τρόποι για το πώς θα προσεγγίζουν οι μαθητές την ιστορία του τόπου τους. Μακάρι να δούμε για κάθε γειτονιά της πόλης αντίστοιχες δράσεις και τα παιδιά να έρθουν σε επαφή με το παρελθόν της γειτονιάς των.

Σιωπώντας στις κραυγές: Αντιδράσεις διαφόρων φορέων κατά την διάρκεια του Ολοκαυτώματος της πόλης

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: The Holocaust in Thessaloniki; Reactions to the anti-jewish persecution, 1942-1943

Συγγραφέας: Λεόν Σαλτιέλ

Έκδοση: Routledge (2021)

ISBN: 978-1-03-223670-4

Τιμή: Περίπου €42

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης και ο χαμός των Εβραίων Θεσσαλονικέων υπήρξε το μεγαλύτερο έγκλημα κατά την διάρκεια της Κατοχής στην χώρα μας και ένα γεγονός που συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό στην αλλαγή του χαρακτήρα και του προσώπου της πόλης μας. Η μελέτη των όσων συνέβησαν άργησε αρκετά να ξεκινήσει και ουσιαστικά μόλις τα τελευταία 30 χρόνια έχουμε κάποιες προσπάθειες να δωθεί μια επιστημονική εξήγηση με μελέτες και έρευνες πέρα από τις μαρτυρίες και τις αφηγήσεις όσων έζησαν σε εκείνα τα χρόνια. Συνεχώς λοιπόν βρίσκονται νέα αρχεία, νέα στοιχεία και οι γνώσεις μας εμπλουτίζονται διαρκώς βοηθώντας μας να προσεγγίσουμε το πώς και το γιατί είχαμε αυτήν την καταστροφή. Το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης στα μάτια μου είναι από τα σημαντικότερα έργα που έχουν κυκλοφορήσει με θέμα το Ολοκαύτωμα καθώς εξετάζει τις αντιδράσεις διαφόρων φορέων της πόλης στα όσα έγιναν χονδρικά μεταξύ του Μαύρου Σαββάτου του 1942 και του διωγμού των Εβραίων Θεσσαλονικέων από τον τόπο τους από τον Μάρτιο έως τον Αύγουστο του 1943.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή. Το βιβλίο είναι γραμμένο στα αγγλικά. Υπάρχουν κάποιες φωτογραφίες που συνοδεύουν κάποια κείμενα.Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει η πλουσιότατη βιβλιογραφία. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου υπάρχουν σημειώσεις. Πυκνογραμμένο κείμενο, αλλά το υλικό είναι σωστά ταξινομημένο και δεν κουράζει. Βέβαια ο αναγνώστης πρέπει να έχει κατά νου ότι διαβάζει ένα βιβλίο που στηρίχτηκε στην διδακτορική διατριβή του Σαλτιέλ και σε αυτήν προστέθηκαν στοιχεία από την μεταδιδακτορική έρευνα του συγγραφέα, οπότε η γλώσσα και το ύφος είναι μεν ακαδημαϊκό, αλλά αυτό δεν κάνει το κείμενο ακαταλαβίστικο, αρκεί ο αναγνώστης να γνωρίζει καλά αγγλικά. Προλογίζει η Katherine E. Fleming, την οποία συμπτωματικά είχαμε δει να προλογίζει και το βιβλίο του Αντώνη Μόλχο που είχαμε δει πριν λίγο καιρό. Το βιβλίο είχε κυκλοφορήσει αρχικά το 2020 σε σκληρό εξώφυλλο, το αντίτυπο που έχω εγώ είναι η έκδοση με μαλακό εξώφυλλο. Εγώ το βρήκα στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης στην τιμή των €45, στο διαδίκτυο το έχω βρει από €35 έως €65, ενώ η έκδοση με το σκληρό εξώφυλλο είναι αρκετά ακριβότερη. Συνολικά μια αξιοπρεπής δουλειά.

Τον Λεόν Σαλτιέλ στη Vivlioniki τον είχαμε δει μέσα από ένα πολύ συγκινητικό βιβλίο με θέμα επιστολές που είχαν στείλει Εβραίες μητέρες από τα γκέτο της Θεσσαλονίκης προς τα παιδιά τους, το οποίο είχε βγει από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια στη σειρά τους για την Εβραϊκή Ιστορία. Για το βιβλίο του που θα δούμε σήμερα έχει τιμηθεί το 2021 με το διεθνές βραβείο του Yad Vashem που δίνεται σε μελέτες σχετικές με το Ολοκαύτωμα.

Όπως ανέφερε και νωρίτερα μελέτες για τον χαμό των Εβραίων Θεσσαλονικέων έχουμε δει αρκετές, τόσο γενικά, όσο και στη Vivlioniki. Η μελέτη όμως του Σαλτιέλ ξεχωρίζει γιατί ακουμπά ένα θέμα το οποίο για να το πω πολύ απλά φοβόμασταν να ακουμπήσουμε και να συζητήσουμε. Μιλάει για το πώς αντέδρασαν διάφοροι φορείς της πόλης στα όσα συνέβαιναν εκείνες τις μέρες. Η Εκκλησία, οι αρχές του δήμου, επαγγελματικοί φορείς, τα δικαστήρια, το πανεπιστήμιο κα. Σε πολλά βιβλία έχουμε αναφορές, εδώ ο Σαλτιέλ ψάχνοντας πολλά και διάφορα αρχεία και βρίσκοντας νέα στοιχεία μέσα από μια έρευνα σε βιβλιογραφία πλουσιότατη, περιγράφει τις αντιδράσεις (ή την απουσία αυτών) από θεσμούς της Θεσσαλονίκης. Μετά από έναν σύντομο πρόλογο ξεκινάει το κυρίως θέμα του βιβλίου το οποίο χωρίζεται σε 9 κεφάλαια, ενώ υπάρχει και ένα μικρό παράρτημα μετά:

1. Το πρώτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Historical and theoretical background». Εδώ έχουμε μια εισαγωγή θα έλεγα, παρουσιάζονται στοιχεία της έρευνας (μην ξεχνάτε ότι το κύριο σώμα του βιβλίου είναι μια διδακτορική διατριβή), κάποια γενικά πράγματα για την γερμανική Κατοχή και το πώς εξελίχτηκε ο διωγμός των Εβραίων κτλ. Κρατάω προσωπικά αυτό που γράφει ότι η απόφαση για την εξολόθρευση των Εβραίων Θεσσαλονικέων δεν ήταν κάτι που πάρθηκε το 1942 και ολοκληρώθηκε με την έλευση στην Θεσσαλονίκη των Μπρίνερ και Βισλιτσένι τον Φεβρουάριο του 1943, αλλά από τον Νοέμβριο του 1941 υπήρχε ένα τέτοιο σχέδιο, οι λεπτομέρειες του οποίου και η εφαρμογή του ολοκληρώθηκαν το 1943.
2. Το δεύτερο κεφάλαιο έχει τίτλο «Dehumanizing the dead: the destruction of Thessaloniki’s Jewish cemetery». Το θέμα του κεφαλαίου είναι η καταστροφή του Εβραϊκού Νεκροταφείου και η σημασία που είχε ένα τέτοιο γεγονός. Αντίθετα με την πεποίθηση πολλών Θεσσαλονικέων, οι Γερμανοί δεν καίγονταν ιδιαίτερα για τα νεκροταφεία των Εβραίων και αυτό αποδεικνύεται ότι σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη δεν προχώρησαν σε κάτι ανάλογο με αυτό που συνέβη στην πόλη μας. Ο Σαλτιέλ ερευνά αρχεία του Δήμου Θεσσαλονίκης και άλλων φορέων για να υποστηρίξει ότι η βάρβαρη αυτή πράξη είχε υποκινηθεί από τις Ελληνικές αρχές, αναφέρει ονόματα ανθρώπων που ενεπλάκησαν στην καταστροφή και παρουσιάζει και ένα χρονικό των γεγονότων. Ο χώρος που βρίσκονταν το νεκροταφείο διεκδικούνταν από τις αρχές τις πόλης για πολλά χρόνια και κυρίως μετά την εκπόνηση του Σχεδίου Εμπράρ σχετικά με την δημιουργία της νέας πόλης μετά την Μεγάλη Πυρκαγιά του 1917. Ο Δήμος Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με την Γενική Διοίκηση Μακεδονίας εκμεταλλεύτηκαν την στιγμή και ζήτησαν ο χώρος του Νεκροταφείου να περιέλθει στα χέρια τους ώστε να χτιστούν εκεί εγκαταστάσεις του Πανεπιστημίου και να δημιουργηθεί και ένα πάρκο. Οι Γερμανοί απλά αδιαφόρησαν και δεν δημιούργησαν προβλήματα σε αυτό το αίτημα. Ο Σαλτιέλ μιλάει για την τύχη του χώρου, αλλά και των υλικών των τάφων (μάρμαρα, τούβλα κτλ). Είχαμε δει και στο βιβλίο του Σωτήρη Τερζή τα αιτήματα των εκκλησιών για υλικά από το Νεκροταφείο ώστε να χρησιμοποιηθούν για δικές τους κατασκευές. Το ότι οι Ελληνικές Αρχές είχαν καταλάβει ότι έκαναν κάτι λάθος φαίνεται από το γεγονός ότι μεταπολεμικά έριξαν την ευθύνη της καταστροφής του Νεκροταφείου στους Γερμανούς, κάτι τέτοιο είχαμε δει και στο βιβλίο των Καλλιπολίτη και Λαζαρίδη για κάποιες επιγραφές που είχαν βρεθεί στον χώρο, στο οποίο βιβλίο και οι δύο συγγραφείς είχαν γράψει ότι ήταν απόφαση των δυνάμεων κατοχής το να ισοπεδωθεί το Νεκροταφείο.
3. Το τρίτο κεφάλαιο έχει τίτλο «What people knew: contemporary sources on the Holocaoust in Thessaloniki». Για μένα από τα πιο ενδιαφέροντα κομμάτια του βιβλίου. Ανοίγει το ζήτημα για το τι ήξερε ο κόσμος για τα δεινά των Εβραίων Θεσσαλονικέων καθώς και το γιατί δεν υπήρχαν μαζικές αντιδράσεις στις διώξεις, αλλά μόνο μεμονωμένα περιστατικά συμπαράστασης και προστασίας. Γίνεται αναφορά στις εφημερίδες που κυκλοφορούσαν, τόσο στις αντιστασιακές όσο και στα δύο φύλλα που υπήρχαν στην Κατοχική Θεσσαλονίκη (Νέα Ευρώπη και Απογευματινή). Γίνεται σύγκριση με αντίστοιχα περιστατικά στο εξωτερικό. Μεταπολεμικά ήταν το εύκολο να ρίξουμε τις ευθύνες σε όλους πλην του εαυτού μας, δεν σταθήκαμε με ειλικρίνεια απέναντι στα γεγονότα και η αλήθεια γράφει ότι μεγάλο μέρος του πληθυσμού χάρηκε με τις διώξεις ή απλά αδιαφόρησε γιατί ίσως σκεφτόταν ότι μπορεί και να ωφεληθεί από όσα συνέβαιναν.
4. Το τέταρτο κεφάλαιο έχει τίτλο «The reaction from the city authorities». Εδώ έχουμε την έρευνα που έχει να κάνει με τη στάση των τοπικών αρχών (Δήμος Θεσσαλονικης κυρίως) απέναντι στο Ολοκαύτωμα. Ιδιαίτερα σκληρό κεφάλαιο καθώς φανερώνει την αδιαφορία των δημοτικών αρχών απέναντι στο δράμα των Εβραίων συμπολιτών μας. Δεν ήταν μόνο οι κινήσεις του Δήμου για την καταστροφή του Εβραϊκού Νεκροταφείου, αλλά και οι απολύσεις των Εβραίων υπαλλήλων, οι αλλαγές στα ονόματα δρόμων που ήταν αφιερωμένα σε Εβραίους Θεσσαλονικείς (πχ η οδός Αλλατίνι, η οδός Μισραχή, η οδός Βαρόνου Χιρς και κάποιες ακόμη), η εκμετάλλευση περιουσιών Εβραίων για στέγαση δημοτικών υπηρεσιών, μέχρι και η χρησιμοποίηση Εβραίων οι οποίοι είχαν επιλεχτεί μετά το Μαύρο Σάββατο του Ιουλίου του 1942 για καταναγκαστικά έργα σε υπηρεσίες καθαριότητας. Μεταπολεμικά ο Δήμος Θεσσαλονίκης αρνούνταν να αναφερθεί σε αυτά τα γεγονότα και ήταν σαν να μην είχαν συμβεί ποτέ. Μόνο ο Γιάννης Μπουτάρης μίλησε και έσπασε την σιωπή.
5. Το πέμπτο κεφάλαιο έχει τίτλο «Reactions from the institutions: the Church, the courts, the university». Εδώ εξετάζονται οι αντιδράσεις της Εκκλησίας, των Δικαστηρίων και του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στα γεγονότα του Ολοκαυτώματος. Για την Εκκλησία έχουν ειπωθεί στο βιβλίο ήδη κάποια πράγματα σχετικά με τα υλικά που ζήτησε να χρησιμοποιηθούν από την καταστροφή του Εβραϊκού Νεκροταφείου. Στο κεφάλαιο αυτό βλέπουμε κυρίως το τι έκανε η ηγεσία της και κυρίως ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος. Γίνεται σύγκριση με τις πράξεις του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού στην Αθήνα ενώ ενδιαφέρον έχει το ότι σχολιάζεται και η ανακήρυξη του Γενναδίου ως Δίκαιου των Εθνών. Για τα Δικαστήρια έχουμε αναφορές σε κάποιες υιοθεσίες που έγιναν με σκοπό να σωθούν κάποια μικρά παιδιά, οι οποίες όμως δεν μπόρεσαν να μείνουν κρυφές από τους Γερμανούς. Προσωπικά όμως σε αυτό το κεφάλαιο στάθηκα περισσότερο στο κομμάτι που μιλάει για το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Την περίοδο 1942-1943 Πρύτανης του Πανεπιστημίου ήταν ο Στίλπων Κυριακίδης. Παρά το γεγονός ότι το Πανεπιστήμιο θεωρούνταν ένας προοδευτικός πόλος, δεν υπάρχει καμία επίσημη ανακοίνωση ενάντια στους διωγμούς των Εβραίων, είτε για τα γεγονότα του Μεγάλου Σαββάτου, είτε για τις αποστολές προς την Πολωνία. Αντιθέτως, όπως αναφέρει το βιβλίο, ο Κυριακίδης ήταν ο συντάκτης του μόνου ανοικτά αντισημιτικού κειμένου από επίσημη αρχή της πόλης. Και δεν μιλάμε για πράγματα που έγιναν εν κρυπτώ και ήταν άγνωστα στους κατοίκους της πόλης. Η αδιαφορία των αρχών για τα όσα συνέβαιναν ήταν επιλογή. Αλλά δεν ήταν μόνο η σιωπή των αρχών, αλλά και των φοιτητών. Είναι γνωστή η πορεία που έγινε στις 25 Μαρτίου του 1943 με αφορμή τον εορτασμό της Ελληνικής Επανάστασης και η οποία μετατράπηκε σε μια διαμαρτυρία ενάντια στην Γερμανική Κατοχή. Κι όμως, ενώ μόλις 10 μέρες πριν είχαν ξεκινήσει οι αποστολές προς την Πολωνία (όπως νόμιζε τότε ο κόσμος), δεν υπήρχε ούτε μία κουβέντα για τους διωγμούς των Εβραίων.
6. Το έκτο κεφάλαιο έχει τίτλο «The reactions from the professional associations». Εδώ έχουμε αναφορές για τις αντιδράσεις διαφόρων επαγγελματικών φορέων. Ο Σαλτιέλ χρησιμοποιεί τέσσερα παραδείγματα, αυτά της Ένωσης Συντακτών Μακεδονίας-Θράκης (ήταν ο πρώτος επαγγελματικός φορέας που διέγραψε τα μέλη του που ήταν Εβραίοι), του Εμπορικού και Βιοτεχνικού Επιμελητηρίου, του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης και του Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Μακεδονίας-Θράκης. Παρατηρεί ότι σε κανέναν από αυτούς τους τέσσερις μεγάλους φορείς (και ιδιαίτερα στα Επιμελητήρια όπου η παρουσία Εβραίων Θεσσαλονικέων ήταν πολυπληθής) δεν υπήρχε κάποιου είδους αντίδραση ή κάποια κωλυσιεργία. Με το που τους ζητήθηκε να διαγράψουν τους Εβραίους από τους καταλόγους τους, μόνο κάποια ερωτήματα διαδικαστικού χαρακτήρα υπήρξαν. Δεν γνωρίζω πώς χειρίστηκαν το θέμα άλλοι επαγγελματικοί σύλλογοι της πόλης.
7. Το έβδομο κεφάλαιο έχει τίτλο «Jewish efforts in Athens and Thessaloniki to save the Jews of Thessaloniki during the Holocaust». Πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο στο οποίο περιγράφονται οι προσπάθειες των Εβραϊκών αρχών σε Θεσσαλονίκη και Αθήνα για την διάσωση των Εβραίων Θεσσαλονικέων. Όταν μιλάμε για Εβραϊκές αρχές εννοούμε τον Γιομτώβ Γιακοέλ, ο οποίος ήταν νομικός σύμβουλος της Κοινότητας και έπαιξε σημαντικό ρόλο στις διαπραγματεύσεις της Κοινότητας με τους Γερμανούς τόσο για το θέμα του Νεκροταφείου, όσο και για τα λύτρα ώστε να απελευθερωθούν οι Εβραίοι Θεσσαλονικείς που είχαν σταλεί σε καταναγκαστικά έργα μετά το Μαύρο Σάββατο του 1942, τον Ραβίνο Τσβι Κόρετς ο οποίος ήταν ο θρησκευτικός ηγέτης της Κοινότητας και (για μένα) ο αποδιοπομπαίος τράγος στον οποίον φορτώθηκαν οι ευθύνες του χαμού τόσο από αρκετούς Εβραίους όσο και από πάρα πολλούς Χριστιανούς μεταπολεμικά και ο Ασέρ Μωυσής ο οποίος είχε διατελέσει Πρόεδρος της Εβραϊκής Κοινότητας και ήταν συντοπίτης, συνάδελφος και συνεργάτης του Γιακοέλ. Ο Γιακοέλ μας έχει αφήσει ένα μοναδικό ντοκουμέντο εκείνων των ημερών καθώς κάθισε και έγραψε για τα γεγονότα όπως αυτός τα γνώριζε από πρώτο χέρι λίγο καιρό πριν συλληφθεί και αποσταλεί στο Άουσβιτς. Όλοι αυτοί έκαναν διάφορες κινήσεις και συναντήθηκαν με πολλά πρόσωπα με σκοπό να μην χαθεί ο Εβραϊσμός της Θεσσαλονίκης. Ο Μωυσής ήταν στην Αθήνα και είχε την δυνατότητα να μιλάει με την τότε Κυβέρνηση της χώρας, με τον Αρχιεπίσκοπο κα. Ο Σαλτιέλ γράφει ότι οι Εβραίοι της Αθήνας βρήκαν μεγαλύτερη στήριξη από ό,τι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης και γράφει και για τα πιθανά αίτια αυτού του γεγονότος.
8. Το όγδοο κεφάλαιο έχει τίτλο «The actions of the Red Cross delegate in Thessaloniki during the Holocaust and their post-war legacy». Σχεδόν απολύτως άγνωστο κομμάτι για μένα, όπως είναι ευνόητο από τον τίτλο ο Σαλτιέλ γράφει για τις αντιδράσεις και τις κινήσεις των μελών του Ερυθρού Σταυρού που βρίσκονταν στην Θεσσαλονίκη. Κατά την περίοδο 1942-1943 υπεύθυνος του Ερυθρού Σταυρού στην πόλη ήταν ο Rene Burkhardt, ένας Ελβετός παντρεμένος με Ελληνίδα, ο οποίος από τη μια αντέδρασε (στο μέτρο του δυνατού) για τις διώξεις των Εβραίων και προσπάθησε να δώσει τρόφιμα στα γκέτο που είχαν δημιουργηθεί, πράξεις που του κόστισαν την θέση του καθώς οι Γερμανοί τον έδιωξαν πίσω στην Ελβετία (μετά από μια τριήμερη φυλάκιση όπως γράφει στο βιβλίο), από την άλλη είναι ένας άνθρωπος που προσπάθησε να βοηθήσει τον Μαξ Μέρτεν καθώς βρέθηκε ως μάρτυρας υπεράσπισης στην δίκη που είχε ο Γερμανός αξιωματικός μεταπολεμικά στην Ελλάδα.
9. Το ένατο και τελευταίο κεφάλαιο έχει τίτλο «Conclusion», δηλαδή έχουμε τα συμπεράσματα του Σαλτιέλ από τα ευρήματα της έρευνάς του, είναι και κάπως σαν ένας επίλογος του βιβλίου.

Ακολουθεί ένα παράρτημα στο οποίο υπάρχουν σύντομα βιογραφικά στοιχεία από άτομα που έπαιξαν κάποιο ρόλο στο Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης και τα οποία άτομα συναντήσαμε στις προηγούμενες σελίδες του βιβλίου (περίμενα να υπάρχουν βιογραφικά σημειώματα και για τους Μπρίνερ και Βισλιτσένι, τους Γερμανούς αξιωματικούς και συνεργάτες του Άιχμαν οι οποίοι έθεσαν σε εφαρμογή το Ολοκαύτωμα της πόλης).

Το βιβλίο έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Ανοίγει πολλά θέματα για συζήτηση και φέρνει στην επιφάνεια κάποιες πλευρές του Ολοκαυτώματος τις οποίες εντέχνως προτιμούσαν πολλοί να τις κρατάνε στο σκοτάδι ελπίζοντας ότι με τον καιρό θα επικρατήσει η λήθη. Αυτές οι συζητήσεις που κάποια στιγμή δεν θα περιοριστούν στις σελίδες ενός βιβλίου αλλά θα γίνουν κουβέντα σε φορείς, συνέδρια, ανακοινώσεις συνεδρίων κτλ έπρεπε να είχαν γίνει εδώ και δεκαετίες. Δεν ξέρω αν για παράδειγμα η Ένωση Συντακτών Μακεδονίας-Θράκης έχει ζητήσει συγνώμη για την «βία» που είχε να σβήσει από τα μέλη του τους Εβραίους συμπολίτες μας. Από τις αρχές του Δήμου έπρεπε να περιμένουμε περίπου 70 χρόνια για να μιλήσει ένας Δήμαρχος Θεσσαλονίκης (ο Γιάννης Μπουτάρης πιο συγκεκριμένα) για τα όσα συνέβησαν.

Προσωπικά το βιβλίο μου άρεσε πάρα πολύ. Προσφέρει μια πολύ μεγάλη έρευνα σε πρωτογενές υλικό, πλούσια βιβλιογραφία και εξετάζει ένα θέμα που οι περισσότεροι μέχρι τώρα αποφεύγανε να ακουμπήσουν. Ίσως αυτός και να είναι ένας λόγος που δεν έχει ακόμη μεταφραστεί. Μπορείτε να το βρείτε στο διαδίκτυο και στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Για μένα από τα σημαντικότερα έργα που έχουν γραφτεί για το Ολοκαύτωμα της Θεσσαλονίκης.

Μία μελέτη για την μοιχεία στην Θεσσαλονίκη όταν αυτή ήταν ακόμη έγκλημα

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Τίτλος: Το έγκλημα της μοιχείας εις την περιφέρειαν του πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης

Συγγραφέας: Μιχαήλ Παπαζήσης

Έκδοση: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1966)

ISBN: –

Τιμή: –

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ

Η θεματολογία των βιβλίων που ασχολούνται με την Θεσσαλονίκη είναι ομολογουμένως τεράστια. Τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις μελέτες, ο αναγνώστης πολλές φορές εκπλήσσεται με το υλικό που υπάρχει και οδηγεί τους συγγραφείς στο να εκπονήσουν κάποια έργα. Ένα τέτοιο, αρκετά εξειδικευμένο, θα δούμε σήμερα. Πρόκειται για μία μεταπτυχιακή εργασία από το μακρινό 1966 η οποία είχε θέμα το «έγκλημα» της μοιχείας στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης και έχει πολλά να μας πει τόσο για το πώς αντιμετώπιζαν εκείνη την εποχή την μοιχεία η κοινωνία και ο νόμος, όσο και για περιστατικά μοιχείας στην πόλη μας και στα πέριξ αυτής τα οποία κατέληξαν για διάφορους λόγους στις αίθουσες του πρωτοδικείου.

Η έκδοση είναι απλή και λιτή χωρίς τίποτα το ιδιαίτερο. Στο τέλος υπάρχει η βιβλιογραφία, από την οποία είδα έναν τίτλο του νομικού Κωνσταντίνου Γαρδίκα με τίτλο «Περί της μη κυρώσεως της συζυγικής απιστίας» ο οποίος είχε εκδοθεί στην πόλη μας. Απλό εξώφυλλο, το βιβλίο ανήκε σε μια σειρά που είχε βγάλει η Νομική Σχολή του ΑΠΘ με τίτλο «Δημοσιεύματα Σπουδαστηρίου Ποινικής Επιστήμης» και αυτό ήταν το πρώτο τεύχος. Το εισαγωγικό σημείωμα ήταν του τότε Καθηγητή Ποινικού Δικαίου Δημήτριου Καρανίκα.

Ο σύγχρονος πολίτης ίσως δυσκολεύεται να αντιληφθεί και το γεγονός ακόμη ότι πριν ούτε 60 χρόνια στην χώρα μας η μοιχεία θεωρούνταν έγκλημα και μπορούσε κάποιος να δικαστεί για αυτό και να μπει και στη φυλακή. Μάλιστα για το ίδιο ακριβώς έγκλημα, μέχρι λίγο καιρό πριν την κυκλοφορία του έργου, κάποια γυναίκα μπορούσε να τιμωρηθεί περισσότερο από κάποιον άνδρα σύμφωνα με τις τότε προβλεπόμενες ποινές. Πολλά από αυτά που σήμερα μας φαίνονται παράλογα και ίσως αστεία (αν και πολλές φορές εμπεριείχαν μεγάλες δόσεις τραγικότητας) μας εξηγεί ο συγγραφέας σε αυτό το βιβλιαράκι, το οποίο αποτελείται από δύο μέρη:

Το πρώτο μέρος έχει τίτλο «Ιστορικόν και δογματικόν». Ο Παπαζήσης μιλάει γενικά για το έγκλημα της μοιχείας και για το περίφημο άρθρο 357 του Ποινικού Κώδικα το οποίο θεωρούνταν μια κάποια πρόοδος γιατί όριζε ότι στο εξής δεν θα υπήρχε διαφορά στις ποινές ανάλογα με το φύλο. Δίνεται επίσης και ο ορισμός της μοιχείας, σύμφωνα με τον οποίον «μοιχεία είναι η αθέμιτος σαρκική ομιλία δύο προσώπων διαφόρου φύλου, των οποίων αμφότερα ή το έτερον είναι έγγαμον». Για τον ορισμό και μόνο θα μπορούσαμε να πούμε πολλά, αλλά θα ξεφεύγαμε από το αντικείμενο του ιστολογίου. Υπάρχουν επίσης ιστορικά στοιχεία για το πώς αντιμετωπίζονταν η μοιχεία στο παρελθόν από διάφορους λαούς της αρχαιότητας, αλλά και πώς αντιμετωπιζόταν από τα σύγχρονα κράτη της εποχής. Και εδώ υπάρχουν πολλά και ενδιαφέροντα πράγματα για σχολιασμό, που επίσης όμως ξεφεύγουν από τη θεματολογία του ιστολογίου. Τέλος δίνει κάποια σχόλια για την νομοτυπική μορφή του εγκλήματος.

Το δεύτερο μέρος έχει τίτλο «Εγκληματολογικόν» και είναι αυτό που κυρίως μας αφορά. Εδώ δίνονται στατιστικά στοιχεία από το Μονομελές Πλημμελειοδικείο Θεσσαλονίκης σχετικά με τις περιπτώσεις μοιχεία που έφτασαν στο δικαστήριο. Σε σύνολο 90445 υποθέσεων, μόλις οι 229 αφορούσαν μοιχεία, δηλαδή 0,34%, ποσοστό πολύ μικρό, για το οποίο όμως δίνονται εξηγήσεις και ερμηνείες. Εξετάζεται η ηλικία των «δραστών», το επάγγελμά τους, τα αίτια της μοιχείας, το μορφωτικό επίπεδο, η οικογενειακή κατάσταση των μοίχων και των συνεργών, ο τόπος τέλεσης του αδικήματος κα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι 20 περιπτώσεις που υπάρχουν ως παραδείγματα, κάποιες εκ των οποίων είναι αστείες, κάποιες ιδιαίτερα τραγικές.

Το βιβλιαράκι αυτό απευθυνόταν στους νομικούς εκείνης της εποχής. Σήμερα η χρήση του είναι κυρίως «κειμηλιακή» και πάλι μόνο από δικηγόρους και δικαστές. Για την Θεσσαλονίκη έχει κάποιο ενδιαφέρον, όχι ιστορικό, αλλά γενικής φύσεως ας πούμε. Σίγουρα οι ελάχιστες περιπτώσεις που κατέληξαν στο δικαστήριο δεν σημαίνει ότι η μοιχεία στην «ερωτική Θεσσαλονίκη» ήταν τόσο περιορισμένη. Τα στατιστικά πάντως που προσπάθησε να εξετάσει ο συγγραφέας μαζί με κάποιες ιστορίες που υπάρχουν στο βιβλίο έχουν το ενδιαφέρον τους.

Προσωπικά το διάβασα ευχάριστα παρά το γεγονός ότι δεν είμαι νομικός. Το βρήκα εντελώς τυχαία, φαντάζομαι θα υπάρχει στις βιβλιοθήκες του ΑΠΘ και της Νομικής Σχολής πιο συγκεκριμένα.