ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΥ
Τίτλος: Ο Γρηγόριος Παλαμάς και η θεολογία εις την Θεσσαλονίκην κατά τον δέκατον τέταρτον αιώνα
Συγγραφέας: Παναγιώτης Χρήστου
Έκδοση: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών (1959)
ISBN: –
Τιμή: –
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΒΙΒΛΙΟΥ
Στην μακραίωνη ιστορία της Θεσσαλονίκης, ο 14ος αιώνας (δηλαδή από το 1300 έως το 1399) είναι από αυτούς που ξεχωρίζουν για τη σημασία των γεγονότων που συνέβησαν στην πόλη. Λίγα χρόνια πριν την άλωσή της από τους Οθωμανούς, στην Θεσσαλονίκη έχουμε την Επανάσταση των Ζηλωτών, μια πνευματική αναγέννηση και μια προσπάθεια να συνδεθεί το Βυζάντιο με την αρχαία ελληνική γραμματεία και το χτίσιμο κάποιων από των σημαντικότερων μνημείων που έχει σήμερα η πόλη (πχ Ναός Προφήτη Ηλία, Μονή Βλατάδων, Ναός Αγίας Αικατερίνης, Ναός Μεταμόρφωσης του Σωτήρα). Αρκετές είναι οι δεσπόζουσες μορφές που θα βρεθούν στην Θεσσαλονίκη και θα ασχοληθούν με θεολογικά και φιλοσοφικά ζητήματα και μία από αυτές είναι ο Γρηγόριος Παλαμάς, ο οποίος μετά τον θάνατό του θα αγιοποιηθεί και σε αυτόν είναι αφιερωμένος και ο Μητροπολιτικός Ναός της πόλης σήμερα. Το βιβλίο της σημερινής ανάρτησης έχει να μας πει αρκετά (παρά το μικρό του μέγεθος) για τις θεολογικές αντιλήψεις στην πόλη κατά τον 14ο αιώνα, οι οποίες φαίνεται ότι δεν είχαν επιπτώσεις μόνο στην πόλη, αλλά και στην συνολική ιστορική εξέλιξη του Βυζαντίου.
Η έκδοση είναι απλά και λιτή, πολύ χαρακτηριστική των εκδόσεων της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. Δεν υπάρχει κάπου συγκεντρωμένη η βιβλιογραφία, μόνο καποιες σημειώσεις στο κάτω μέρος κάποιων σελιδών. Η γλώσσα είναι η καθαρεύουσα, αλλά δεν είναι πρόβλημα αυτό στην ανάγνωση και κατανόηση του κειμένου από τον σημερινό αναγνώστη.
Ο πυρήνας της θεολογίας και των συζητήσεων στην Θεσσαλονίκη κατά τον 14ο αιώνα ήταν η γνωστή «ησυχαστική έριδα», μια διαμάχη που φαινομενικά είχε να κάνει με την θεολογία και μόνο, αλλά είχε πολλές προεκτάσεις φιλοσοφικού και πολιτικού χαρακτήρα. Οι δύο κύριες μορφές της έριδας αυτής ήταν από την μεν μεριά των ησυχαστών ο Γρηγόριος Παλαμάς, από την δε μεριά των αντι-ησυχαστών ο Βαρλαάμ. Στο θέμα όμως εμπλέχτηκαν και πολλές άλλες γνωστές μορφές της βυζαντινής θεολογίας και φιλοσοφίας, όπως ο Δημήτριος Κυδώνης, ο Νικόλαος Καβάσιλας, ο Νικηφόρος Γρηγοράς και άλλοι.
Στην αρχή του βιβλίου δίνονται κάποια στοιχεία για την ζωή του Βαρλαάμ (αλλιώς γνωστός και ως Βερνάρδος), με ελληνική καταγωγή από την Καλαβρία, γεννηθέντα γύρω στο 1290. Στο κομμάτι αυτό αναφέρονται επίσης πράγματα για την «ομφαλοσκοπία» και την πεποίθηση ότι με αυτόν τον τρόπο ο μοναχός θα δει το Θείο Φως. Ο Βαρλαάμ είχε αντιδράσει σε αυτές τις λογικές και τις είχε καταδικάσει, αλλά η επίσημη Εκκλησία τον είχε κατηγορήσει για δογματισμό. Ο Βαρλαάμ απογοητευμένος έφυγε προς την Δύση, έγινε τελικά καθολικός και πέθανε γύρω στο 1350. Ενδιαφέρον έχει το κομμάτι στο οποίο ο συγγραφέας μιλάει για την σύνδεση που είχε γίνει μεταξύ του Κινήματος των Ζηλωτών και της ησυχαστικής έριδας. Ο Χρήστου αρνείται μια τέτοια σύνδεση. Εξίσου ενδιαφέρον όμως έχει και το κομμάτι που μιλάει για τα «εθνικά» κίνητρα πίσω από την έριδα του ησυχασμού και την στάση που κράτησε η κάθε μεριά προς την Τουρκική απειλή και αν θα έπρεπε να ζητηθεί βοήθεια από την Δύση ή όχι. Ο Χρήστου γράφει επίσης ότι οι αντίπαλοι του ησυχασμού ήταν άνθρωποι κατά κύριο λόγο μορφωμένοι, οι οποίοι ζούσαν μαζί με την κοινωνία, σε αντίθεση με τους υποστηρικτές του ησυχασμού οι οποίοι κυρίως προέρχονταν από τους μοναχούς του Αγίου Όρους και ήταν, ας μου επιτραπεί, πιο φανατισμένοι με την Ορθοδοξία και την Ανατολική Εκκλησία. Ακολουθεί ένα κομμάτι στο οποίο γίνονται αναφορές στην πλατωνική και αριστοτελική διδασκαλία και στο πώς αυτές επηρέασαν την σκέψη των πνευματικών ανθρώπων της εποχής. Φυσικά μεγάλο κομμάτι του βιβλίου έχει να κάνει με την σκέψη του Γρηγορίου Παλαμά, ενώ προς το τέλος υπάρχουν αναφορές για τα πιστεύω διαφόρων άλλων μορφών της εποχής, όπως του Γρηγόριου Ακίνδυνου και του Δημητρίου Κυδώνη (αμφότεροι αντί-ησυχαστές), του Νικόλαου Καβάσιλα και του Ισίδωρου Γλαβά (αμφότεροι οπαδοί του Γρηγορίου Παλαμά).
Το σημαντικό ήταν ότι όλοι αυτοί οι θεολόγοι και οι φιλόσοφοι και το κέντρο των διαφωνιών γύρω από το ζήτημα του ησυχασμού βρίσκονταν στην Θεσσαλονίκη. Δεν μπορώ να φανταστώ μέσα σε τι κλίμα διεξαγόταν αυτός ο διάλογος, γεγονός πάντως είναι ότι επηρέασε κάποιες εξελίξεις στο εγγύς μέλλον, άλλοι λένε σε μεγάλο βαθμό, άλλοι όχι σε τόσο. Πρόκειται πάντως σίγουρα για μια ταραχώδη περίοδο. Έχουμε δει στη Vivlioniki κάποια βιβλία που περιγράφουν κάποια πράγματα, όπως για παράδειγμα τις ομιλίες του Μητροπολίτη Ισίδωρου Γλαβά, μια μελέτη του Βενιζέλου Χριστοφορίδη για τα κοινωνικά προβλήματα στην Θεσσαλονίκη του 14ου αιώνα, το βιβλίο της Σωτηρίας Τριαντάρη-Μαρά για την πολιτική σκέψη στην Θεσσαλονίκη εκείνης της περιόδου, και αρκετά για το Κίνημα των Ζηλωτών. Ο σημερινός κάτοικος της πόλης δεν νομίζω ότι μπορεί να αντιληφθεί την ατμόσφαιρα που επικρατούσε τότε στην Θεσσαλονίκη, ήταν ένας τόπος που προσπαθούσε να βγει από τον Μεσαίωνα επαναπροσεγγίζοντας την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και συνδέοντας το παρόν του με το ελληνικό παρελθόν. Ο Βαρλαάμ για παράδειγμα ήλπιζε στην αναβίωση ενός ελληνικού κόσμου, επηρεασμένος από την παιδεία και την μόρφωση που είχε και προφανώς δεν συνέδεε την ελληνικότητα με την ειδωλολατρεία, αλλά με την σκέψη και τον στοχασμό.
Αν και το βιβλίο είναι θεολογικού χαρακτήρα, το βρήκα ιδιαίτερα ενδιαφέρον. Με έκανε να σκεφτώ κυρίως το τι θα γινόταν αν τελικά είχε επικρατήσει ο Βαρλαάμ και όχι ο Γρηγόριος Παλαμάς, αν είχε γίνει σωστά η προσέγγιση Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας, αν είχε ολοκληρωθεί το συνάντημα του Βυζαντίου με την ελληνική φιλοσοφία. Ούτε έναν αιώνα αργότερα η πόλη θα περάσει στα Οθωμανική χέρια και όλη αυτή η πρώιμη Αναγέννηση θα λάβει τέλος.
Vivlioniki 